© Vergilius
E-Text: Bibliotheca Augustana
1] Quid faciat laetas segetes, quo sidere terram
2] vertere, Maecenas, ulmisque adiungere vitis
3] conveniat, quae cura boum, qui cultus habendo
4] sit pecori, apibus quanta experientia parcis,
5] hinc canere incipiam. vos, o clarissima mundi
6] lumina, labentem caelo quae ducitis annum;
7] Liber et alma Ceres, vestro si munere tellus
8] Chaoniam pingui glandem mutavit arista,
9] poculaque inventis Acheloia miscuit uvis;
10] et vos, agrestum praesentia numina, Fauni
11] - ferte simul Faunique pedem Dryadesque puellae:
12] munera vestra cano -; tuque o, cui prima frementem
13] fudit equum magno tellus percussa tridenti,
14] Neptune; et cultor nemorum, cui pinguia Ceae
15] ter centum nivei tondent dumeta iuvenci;
16] ipse nemus linquens patrium saltusque Lycaei
17] Pan, ovium custos, tua si tibi Maenala curae,
18] adsis, o Tegeaee, favens, oleaeque Minerva
19] inventrix, uncique puer monstrator aratri,
20] et teneram ab radice ferens, Silvane, cupressum;
21] dique deaeque omnes, studium quibus arva tueri,
22] quique novas alitis non ullo semine fruges
23] quique satis largum caelo demittitis imbrem;
24] tuque adeo, quem mox quae sint habitura deorum
25] concilia incertum est, urbisne invisere, Caesar,
26] terrarumque velis curam, et te maximus orbis
27] auctorem frugum tempestatumque potentem
28] accipiat cingens materna tempora myrto,
29] an deus immensi venias maris ac tua nautae
30] numina sola colant, tibi serviat ultima Thule
31] teque sibi generum Tethys emat omnibus undis,
32] anne novum tardis sidus te mensibus addas,
33] qua locus Erigonen inter chelasque sequentis
34] panditur - ipse tibi iam bracchia contrahit ardens
35] corpios et caeli iusta plus parte reliquit -
36] quidquid eris - nam te nec sperant Tartara regem,
37] nec tibi regnandi veniat tam dira cupido,
38] quamvis Elysios miretur Graecia campos
39] nec repetita sequi curet Proserpina matrem -
40] da facilem cursum atque audacibus adnue coeptis,
41] ignarosque viae mecum miseratus agrestis
42] ingredere et votis iam nunc adsuesce vocari.
43] Vere novo gelidus canis cum montibus umor
44] liquitur et zephyro putris se glaeba resolvit,
45] depresso incipiat iam tum mihi taurus aratro
46] ingemere et sulco attritus splendescere vomer.
47] illa seges demum votis respondet avari
48] agricolae, bis quae solem, bis frigora sensit;
49] illius immensae ruperunt horrea messes.
50] ac prius ignotum ferro quam scindimus aequor,
51] ventos et varium caeli praediscere morem
52] cura sit ac patrios cultusque habitusque locorum,
53] et quid quaeque ferat regio et quid quaeque recuset.
54] hic segetes, illic veniunt felicius uvae,
55] arborei fetus alibi atque iniussa virescunt
56] gramina. nonne vides, croceos ut Tmolus odores,
57] India mittit ebur, molles sua tura Sabaei,
58] at Chalybes nudi ferrum, virosaque Pontus
59] castorea, Eliadum palmas Epiros equarum?
60] continuo has leges aeternaque foedera certis
61] imposuit natura locis, quo tempore primum
62] Deucalion vacuum lapides iactavit in orbem,
63] unde homines nati, durum genus. ergo age, terrae
64] pingue solum primis extemplo a mensibus anni
65] fortes invertant tauri, glaebasque iacentis
66] pulverulenta coquat maturis solibus aestas;
67] at si non fuerit tellus fecunda, sub ipsum
68] Arcturum tenui sat erit suspendere sulco:
69] illic, officiant laetis ne frugibus herbae,
70] hic, sterilem exiguus ne deserat umor harenam.
71] Alternis idem tonsas cessare novalis
72] et segnem patiere situ durescere campum;
73] aut ibi flava seres mutato sidere farra,
74] unde prius laetum siliqua quassante legumen
75] aut tenuis fetus viciae tristisque lupini
76] sustuleris fragilis calamos silvamque sonantem.
77] urit enim lini campum seges, urit avenae,
78] urunt Lethaeo perfusa papavera somno:
79] sed tamen alternis facilis labor, arida tantum
80] ne saturare fimo pingui pudeat sola neve
81] effetos cinerem immundum iactare per agros.
82] sic quoque mutatis requiescunt fetibus arva,
83] nec nulla interea est inaratae gratia terrae.
84] saepe etiam sterilis incendere profuit agros
85] atque levem stipulam crepitantibus urere flammis:
86] sive inde occultas viris et pabula terrae
87] pinguia concipiunt, sive illis omne per ignem
88] excoquitur vitium atque exsudat inutilis umor,
89] seu pluris calor ille vias et caeca relaxat
90] spiramenta, novas veniat qua sucus in herbas,
91] seu durat magis et venas astringit hiantis,
92] ne tenues pluviae rapidive potentia solis
93] acrior aut boreae penetrabile frigus adurat.
94] multum adeo, rastris glaebas qui frangit inertis
95] vimineasque trahit cratis, iuvat arva, neque illum
96] flava Ceres alto nequiquam spectat Olympo;
97] et qui, proscisso quae suscitat aequore terga,
98] rursus in obliquum verso perrumpit aratro
99] exercetque frequens tellurem atque imperat arvis.
100] Umida solstitia atque hiemes orate serenas,
101] agricolae: hiberno laetissima pulvere farra,
102] laetus ager; nullo tantum se Mysia cultu
103] iactat et ipsa suas mirantur Gargara messes.
104] quid dicam, iacto qui semine comminus arva
105] insequitur cumulosque ruit male pinguis harenae,
106] deinde satis fluvium inducit rivosque sequentis,
107] et cum exustus ager morientibus aestuat herbis,
108] ecce supercilio clivosi tramitis undam
109] elicit? illa cadens raucum per levia murmur
110] saxa ciet, scatebrisque arentia temperat arva.
111] quid qui, ne gravidis procumbat culmus aristis,
112] luxuriem segetum tenera depascit in herba,
113] cum primum sulcos aequant sata, quique paludis
114] conlectum umorem bibula deducit harena?
115] praesertim incertis si mensibus amnis abundans
116] exit et obducto late tenet omnia limo,
117] unde cavae tepido sudant umore lacunae?
118] Nec tamen, haec cum sint hominumque boumque labores
119] versando terram experti, nihil improbus anser
120] Strymoniaeque grues et amaris intiba fibris
121] officiunt aut umbra nocet. pater ipse colendi
122] haud facilem esse viam voluit, primusque per artem
123] movit agros, curis acuens mortalia corda
124] nec torpere gravi passus sua regna veterno.
125] ante Iovem nulli subigebant arva coloni;
126] ne signare quidem aut partiri limite campum
127] fas erat: in medium quaerebant, ipsaque tellus
128] omnia liberius nullo poscente ferebat.
129] ille malum virus serpentibus addidit atris
130] praedarique lupos iussit pontumque moveri,
131] mellaque decussit foliis ignemque removit
132] et passim rivis currentia vina repressit,
133] ut varias usus meditando extunderet artis
134] paulatim et sulcis frumenti quaereret herbam,
135] ut silicis venis abstrusum excuderet ignem.
136] tunc alnos primum fluvii sensere cavatas;
137] navita tum stellis numeros et nomina fecit
138] Pleiadas, Hyadas, claramque Lycaonis Arcton;
139] tum laqueis captare feras et fallere visco
140] inventum et magnos canibus circumdare saltus;
141] atque alius latum funda iam verberat amnem
142] alta petens, pelagoque alius trahit umida lina;
143] tum ferri rigor atque argutae lammina serrae
144] - nam primi cuneis scindebant fissile lignum -
145] tum variae venere artes. labor omnia vicit
146] improbus et duris urgens in rebus egestas.
147] prima Ceres ferro mortalis vertere terram
148] instituit, cum iam glandes atque arbuta sacrae
149] deficerent silvae et victum Dodona negaret.
150] mox et frumentis labor additus, ut mala culmos
151] esset robigo, segnisque horreret in arvis
152] carduus: intereunt segetes, subit aspera silva
153] lappaeque tribolique, interque nitentia culta
154] infelix lolium et steriles dominantur avenae.
155] quod nisi et adsiduis herbam insectabere rastris,
156] et sonitu terrebis avis, et ruris opaci
157] falce premes umbras votisque vocaveris imbrem,
158] heu magnum alterius frustra spectabis acervum
159] concussaque famem in silvis solabere quercu.
160] Dicendum et quae sint duris agrestibus arma,
161] quis sine nec potuere seri nec surgere messes:
162] vomis et inflexi primum grave robur aratri,
163] tardaque Eleusinae matris volventia plaustra,
164] tribulaque traheaeque et iniquo pondere rastri;
165] virgea praeterea Celei vilisque supellex,
166] arbuteae crates et mystica vannus Iacchi.
167] omnia quae multo ante memor provisa repones,
168] si te digna manet divini gloria ruris.
169] continuo in silvis magna vi flexa domatur
170] in burim et curvi formam accipit ulmus aratri.
171] huic a stirpe pedes temo protentus in octo,
172] binae aures, duplici aptantur dentalia dorso.
173] caeditur et tilia ante iugo levis altaque fagus
174] stivaque, quae currus a tergo torqueat imos,
175] et suspensa focis explorat robora fumus.
176] Possum multa tibi veterum praecepta referre,
177] ni refugis tenuisque piget cognoscere curas.
178] area cum primis ingenti aequanda cylindro
179] et vertenda manu et creta solidanda tenaci,
180] ne subeant herbae neu pulvere victa fatiscat.
181] tum variae inludant pestes: saepe exiguus mus
182] sub terris posuitque domos atque horrea fecit,
183] aut oculis capti fodere cubilia talpae,
184] inventusque cavis bufo et quae plurima terrae
185] monstra ferunt, populatque ingentem farris acervum
186] curculio atque inopi metuens formica senectae.
187] contemplator item, cum se nux plurima silvis
188] induet in florem et ramos curvabit olentis:
189] si superant fetus, pariter frumenta sequentur
190] magnaque cum magno veniet tritura calore;
191] at si luxuria foliorum exuberat umbra,
192] nequiquam pinguis palea teret area culmos.
193] semina vidi equidem multos medicare serentis,
194] et nitro prius et nigra perfundere amurca,
195] grandior ut fetus siliquis fallacibus esset
196] et quamvis igni exiguo properata maderent.
197] vidi lecta diu et multo spectata labore
198] degenerare tamen, ni vis humana quotannis
199] maxima quaeque manu legeret. sic omnia fatis
200] in peius ruere ac retro sublapsa referri,
201] non aliter quam qui adverso vix flumine lembum
202] remigiis subigit, si bracchia forte remisit,
203] atque illum in praeceps prono rapit alveus amni.
204] Praeterea tam sunt Arcturi sidera nobis
205] Haedorumque dies servandi et lucidus Anguis,
206] quam quibus in patriam ventosa per aequora vectis
207] pontus et ostriferi fauces temptantur Abydi.
208] libra dies somnique pares ubi fecerit horas,
209] et medium luci atque umbris iam dividit orbem,
210] exercete, viri, tauros, serite hordea campis
211] usque sub extremum brumae intractabilis imbrem;
212] nec non et lini segetem et Cereale papaver
213] tempus humo tegere et iamdudum incumbere aratris,
214] dum sicca tellure licet, dum nubila pendent.
215] vere fabis satio; tum te quoque, medica, putres
216] accipiunt sulci et milio venit annua cura,
217] candidus auratis aperit cum cornibus annum
218] Taurus, et averso cedens Canis occidit astro.
219] at si triticeam in messem robustaque farra
220] exercebis humum solisque instabis aristis,
221] ante tibi Eoae Atlantides abscondantur
222] Gnosiaque ardentis decedat stella Coronae,
223] debita quam sulcis committas semina quamque
224] invitae properes anni spem credere terrae.
225] multi ante occasum Maiae coepere; sed illos
226] exspectata seges vanis elusit avenis.
227] si vero viciamque seres vilemque phaselum
228] nec Pelusiacae curam aspernabere lentis,
229] haud obscura cadens mittet tibi signa Bootes:
230] incipe et ad medias sementem extende pruinas.
231] Idcirco certis dimensum partibus orbem
232] per duodena regit mundi sol aureus astra.
233] quinque tenent caelum zonae: quarum una corusco
234] semper sole rubens et torrida semper ab igni;
235] quam circum extremae dextra laevaque trahuntur
236] caeruleae, glacie concretae atque imbribus atris;
237] has inter mediamque duae mortalibus aegris
238] munere concessae divum, et via secta per ambas,
239] obliquus qua se signorum verteret ordo.
240] mundus, ut ad Scythiam Riphaeasque arduus arces
241] consurgit, premitur Libyae devexus in austros.
242] hic vertex nobis semper sublimis; at illum
243] sub pedibus Styx atra videt Manesque profundi.
244] maximus hic flexu sinuoso elabitur Anguis
245] circum perque duas in morem fluminis Arctos,
246] Arctos Oceani metuentis aequore tingui.
247] illic, ut perhibent, aut intempesta silet nox
248] semper et obtenta densentur nocte tenebrae;
249] aut redit a nobis Aurora diemque reducit,
250] nosque ubi primus equis Oriens adflavit anhelis,
251] illic sera rubens accendit lumina Vesper.
252] hinc tempestates dubio praediscere caelo
253] possumus, hinc messisque diem tempusque serendi,
254] et quando infidum remis impellere marmor
255] conveniat, quando armatas deducere classis,
256] aut tempestivam silvis evertere pinum;
257] nec frustra signorum obitus speculamur et ortus
258] temporibusque parem diversis quattuor annum.
259] Frigidus agricolam si quando continet imber,
260] multa, forent quae mox caelo properanda sereno,
261] maturare datur: durum procudit arator
262] vomeris obtunsi dentem, cavat arbore lintres,
263] aut pecori signum aut numeros impressit acervis.
264] exacuunt alii vallos furcasque bicornis
265] atque Amerina parant lentae retinacula viti.
266] nunc facilis rubea texatur fiscina virga,
267] nunc torrete igni fruges, nunc frangite saxo.
268] quippe etiam festis quaedam exercere diebus
269] fas et iura sinunt: rivos deducere nulla
270] religio vetuit, segeti praetendere saepem,
271] insidias avibus moliri, incendere vepres
272] balantumque gregem fluvio mersare salubri.
273] saepe oleo tardi costas agitator aselli
274] vilibus aut onerat pomis, lapidemque revertens
275] incusum aut atrae massam picis urbe reportat.
276] Ipsa dies alios alio dedit ordine luna
277] felicis operum. quintam fuge: pallidus Orcus
278] Eumenidesque satae; tum partu Terra nefando
279] Coeumque Iapetumque creat saevumque Typhoea
280] et coniuratos caelum rescindere fratres.
281] ter sunt conati imponere Pelio Ossam
282] scilicet atque Ossae frondosum involvere Olympum;
283] ter pater exstructos disiecit fulmine montis.
284] septima post decimam felix et ponere vitem
285] et prensos domitare boves et licia telae
286] addere. nona fugae melior, contraria furtis.
287] Multa adeo gelida melius se nocte dedere
288] aut cum sole novo terras inrorat Eous.
289] nocte leves melius stipulae, nocte arida prata
290] tondentur, noctes lentus non deficit umor.
291] et quidam seros hiberni ad luminis ignis
292] pervigilat ferroque faces inspicat acuto.
293] interea longum cantu solata laborem
294] arguto coniunx percurrit pectine telas,
295] aut dulcis musti Volcano decoquit umorem
296] et foliis undam trepidi despumat aeni.
297] at rubicunda Ceres medio succiditur aestu
298] et medio tostas aestu terit area fruges.
299] nudus ara, sere nudus. hiems ignava colono:
300] frigoribus parto agricolae plerumque fruuntur
301] mutuaque inter se laeti convivia curant.
302] invitat genialis hiems curasque resolvit,
303] ceu pressae cum iam portum tetigere carinae,
304] puppibus et laeti nautae imposuere coronas.
305] sed tamen et quernas glandes tum stringere tempus
306] et lauri bacas oleamque cruentaque myrta,
307] tum gruibus pedicas et retia ponere cervis
308] auritosque sequi lepores, tum figere dammas
309] stuppea torquentem Balearis verbera fundae,
310] cum nix alta iacet, glaciem cum flumina trudunt.
311] Quid tempestates autumni et sidera dicam,
312] atque, ubi iam breviorque dies et mollior aestas,
313] quae vigilanda viris? vel cum ruit imbriferum ver,
314] spicea iam campis cum messis inhorruit et cum
315] frumenta in viridi stipula lactentia turgent?
316] saepe ego, cum flavis messorem induceret arvis
317] agricola et fragili iam stringeret hordea culmo,
318] omnia ventorum concurrere proelia vidi,
319] quae gravidam late segetem ab radicibus imis
320] sublimem expulsam eruerent: ita turbine nigro
321] ferret hiems culmumque levem stipulasque volantis.
322] saepe etiam immensum caelo venit agmen aquarum
323] et foedam glomerant tempestatem imbribus atris
324] collectae ex alto nubes; ruit arduus aether
325] et pluvia ingenti sata laeta boumque labores
326] diluit; implentur fossae et cava flumina crescunt
327] cum sonitu fervetque fretis spirantibus aequor.
328] ipse pater media nimborum in nocte corusca
329] fulmina molitur dextra, quo maxima motu
330] terra tremit, fugere ferae et mortalia corda
331] per gentis humilis stravit pavor; ille flagranti
332] aut Atho aut Rhodopen aut alta Ceraunia telo
333] deicit; ingeminant Austri et densissimus imber;
334] nunc nemora ingenti vento, nunc litora plangunt.
335] hoc metuens caeli mensis et sidera serva,
336] frigida Saturni sese quo stella receptet,
337] quos ignis caelo Cyllenius erret in orbis.
338] in primis venerare deos, atque annua magnae
339] sacra refer Cereri laetis operatus in herbis
340] extremae sub casum hiemis, iam vere sereno.
341] tum pingues agni et tum mollissima vina,
342] tum somni dulces densaeque in montibus umbrae.
343] cuncta tibi Cererem pubes agrestis adoret:
344] cui tu lacte favos et miti dilue Baccho,
345] terque novas circum felix eat hostia fruges,
346] omnis quam chorus et socii comitentur ovantes
347] et Cererem clamore vocent in tecta; neque ante
348] falcem maturis quisquam supponat aristis
349] quam Cereri torta redimitus tempora quercu
350] det motus incompositos et carmina dicat.
351] Atque haec ut certis possemus discere signis,
352] aestusque pluviasque et agentis frigora ventos,
353] ipse pater statuit quid menstrua luna moneret,
354] quo signo caderent Austri, quid saepe videntes
355] agricolae propius stabulis armenta tenerent.
356] continuo ventis surgentibus aut freta ponti
357] incipiunt agitata tumescere et aridus altis
358] montibus audiri fragor, aut resonantia longe
359] litora misceri et nemorum increbrescere murmur.
360] iam sibi tum a curvis male temperat unda carinis,
361] cum medio celeres revolant ex aequore mergi
362] clamoremque ferunt ad litora, cumque marinae
363] in sicco ludunt fulicae, notasque paludes
364] deserit atque altam supra volat ardea nubem.
365] saepe etiam stellas vento impendente videbis
366] praecipitis caelo labi, noctisque per umbram
367] flammarum longos a tergo albescere tractus;
368] saepe levem paleam et frondes volitare caducas
369] aut summa nantis in aqua conludere plumas.
370] at Boreae de parte trucis cum fulminat et cum
371] Eurique Zephyrique tonat domus, omnia plenis
372] rura natant fossis atque omnis navita ponto
373] umida vela legit. numquam imprudentibus imber
374] obfuit: aut illum surgentem vallibus imis
375] aeriae fugere grues, aut bucula caelum
376] suspiciens patulis captavit naribus auras,
377] aut arguta lacus circumvolitavit hirundo
378] et veterem in limo ranae cecinere querelam.
379] saepius et tectis penetralibus extulit ova
380] angustum formica terens iter, et bibit ingens
381] arcus, et e pastu decedens agmine magno
382] corvorum increpuit densis exercitus alis.
383] iam variae pelagi volucres et quae Asia circum
384] dulcibus in stagnis rimantur prata Caystri -
385] certatim largos umeris infundere rores,
386] nunc caput obiectare fretis, nunc currere in undas
387] et studio incassum videas gestire lavandi.
388] tum cornix plena pluviam vocat improba voce
389] et sola in sicca secum spatiatur harena.
390] ne nocturna quidem carpentes pensa puellae
391] nescivere hiemem, testa cum ardente viderent
392] scintillare oleum et putris concrescere fungos.
393] Nec minus ex imbri soles et aperta serena
394] prospicere et certis poteris cognoscere signis:
395] nam neque tum stellis acies obtunsa videtur,
396] nec fratris radiis obnoxia surgere Luna,
397] tenuia nec lanae per caelum vellera ferri;
398] non tepidum ad solem pennas in litore pandunt
399] dilectae Thetidi alcyones, non ore solutos
400] immundi meminere sues iactare maniplos.
401] at nebulae magis ima petunt campoque recumbunt,
402] solis et occasum servans de culmine summo
403] nequiquam seros exercet noctua cantus.
404] apparet liquido sublimis in aere Nisus,
405] et pro purpureo poenas dat Scylla capillo:
406] quacumque illa levem fugiens secat aethera pennis,
407] ecce inimicus atrox magno stridore per auras
408] insequitur Nisus; qua se fert Nisus ad auras,
409] illa levem fugiens raptim secat aethera pennis.
410] tum liquidas corvi presso ter gutture voces
411] aut quater ingeminant, et saepe cubilibus altis
412] nescio qua praeter solitum dulcedine laeti
413] inter se in foliis strepitant; iuvat imbribus actis
414] progeniem parvam dulcisque revisere nidos.
415] haud equidem credo, quia sit divinitus illis
416] ingenium aut rerum fato prudentia maior;
417] verum ubi tempestas et caeli mobilis umor
418] mutavere vias et Iuppiter uvidus Austris
419] denset erant quae rara modo, et quae densa relaxat,
420] vertuntur species animorum, et pectora motus
421] nunc alios, alios dum nubila ventus agebat,
422] concipiunt: hinc ille avium concentus in agris
423] et laetae pecudes et ovantes gutture corvi.
424] Si vero solem ad rapidum lunasque sequentis
425] ordine respicies, numquam te crastina fallet
426] hora, neque insidiis noctis capiere serenae.
427] luna revertentis cum primum colligit ignis,
428] si nigrum obscuro comprenderit aera cornu,
429] maximus agricolis pelagoque parabitur imber;
430] at si virgineum suffuderit ore ruborem,
431] ventus erit: vento semper rubet aurea Phoebe.
432] sin ortu quarto (namque is certissimus auctor)
433] pura neque obtunsis per caelum cornibus ibit,
434] totus et ille dies et qui nascentur ab illo
435] exactum ad mensem pluvia ventisque carebunt,
436] votaque servati solvent in litore nautae
437] Glauco et Panopeae et Inoo Melicertae.
438] sol quoque et exoriens et cum se condet in undas
439] signa dabit; solem certissima signa sequentur,
440] et quae mane refert et quae surgentibus astris.
441] ille ubi nascentem maculis variauerit ortum
442] conditus in nubem medioque refugerit orbe,
443] suspecti tibi sint imbres: namque urget ab alto
444] arboribusque satisque Notus pecorique sinister.
445] aut ubi sub lucem densa inter nubila sese
446] diversi rumpent radii, aut ubi pallida surget
447] Tithoni croceum linquens Aurora cubile,
448] heu, male tum mitis defendet pampinus uvas:
449] tam multa in tectis crepitans salit horrida grando.
450] hoc etiam, emenso cum iam decedit Olympo,
451] profuerit meminisse magis; nam saepe videmus
452] ipsius in vultu varios errare colores:
453] caeruleus pluviam denuntiat, igneus Euros;
454] sin maculae incipiunt rutilo immiscerier igni,
455] omnia tum pariter vento nimbisque videbis
456] fervere: non illa quisquam me nocte per altum
457] ire neque a terra moneat convellere funem.
458] at si, cum referetque diem condetque relatum,
459] lucidus orbis erit, frustra terrebere nimbis
460] et claro silvas cernes Aquilone moveri.
461] denique, quid Vesper serus vehat, unde serenas
462] ventus agat nubes, quid cogitet umidus Auster,
463] sol tibi signa dabit. solem quis dicere falsum
464] audeat? ille etiam caecos instare tumultus
465] saepe monet fraudemque et operta tumescere bella;
466] ille etiam exstincto miseratus Caesare Romam,
467] cum caput obscura nitidum ferrugine texit
468] impiaque aeternam timuerunt saecula noctem.
469] tempore quamquam illo tellus quoque et aequora ponti,
470] obscenaeque canes importunaeque volucres
471] signa dabant. quotiens Cyclopum effervere in agros
472] vidimus undantem ruptis fornacibus Aetnam,
473] flammarumque globos liquefactaque volvere saxa!
474] armorum sonitum toto Germania caelo
475] audiit, insolitis tremuerunt motibus Alpes.
476] vox quoque per lucos vulgo exaudita silentis
477] ingens, et simulacra modis pallentia miris
478] visa sub obscurum noctis, pecudesque locutae
479] (infandum!); sistunt amnes terraeque dehiscunt,
480] et maestum inlacrimat templis ebur aeraque sudant.
481] proluit insano contorquens vertice silvas
482] fluviorum rex Eridanus camposque per omnis
483] cum stabulis armenta tulit. nec tempore eodem
484] tristibus aut extis fibrae apparere minaces
485] aut puteis manare cruor cessavit, et altae
486] per noctem resonare lupis ululantibus urbes.
487] non alias caelo ceciderunt plura sereno
488] fulgura nec diri totiens arsere cometae.
489] ergo inter sese paribus concurrere telis
490] Romanas acies iterum videre Philippi;
491] nec fuit indignum superis bis sanguine nostro
492] Emathiam et latos Haemi pinguescere campos.
493] scilicet et tempus veniet, cum finibus illis
494] agricola incurvo terram molitus aratro
495] exesa inveniet scabra robigine pila,
496] aut gravibus rastris galeas pulsabit inanis
497] grandiaque effossis mirabitur ossa sepulcris.
498] Di patrii Indigetes et Romule Vestaque mater,
499] quae Tuscum Tiberim et Romana Palatia servas,
500] hunc saltem everso iuvenem succurrere saeclo
501] ne prohibete. satis iam pridem sanguine nostro
502] Laomedonteae luimus periuria Troiae;
503] iam pridem nobis caeli te regia, Caesar,
504] invidet atque hominum queritur curare triumphos,
505] quippe ubi fas versum atque nefas: tot bella per orbem,
506] tam multae scelerum facies, non ullus aratro
507] dignus honos, squalent abductis arva colonis,
508] et curvae rigidum falces conflantur in ensem.
509] hinc movet Euphrates, illinc Germania bellum;
510] vicinae ruptis inter se legibus urbes
511] arma ferunt; saevit toto Mars impius orbe,
512] ut cum carceribus sese effudere quadrigae,
513] addunt in spatia, et frustra retinacula tendens
514] fertur equis auriga neque audit currus habenas.
1] Hactenus arvorum cultus et sidera caeli;
2] nunc te, Bacche, canam, nec non silvestria tecum
3] virgulta et prolem tarde crescentis olivae.
4] huc, pater o Lenaee: tuis hic omnia plena
5] muneribus, tibi pampineo gravidus autumno
6] floret ager, spumat plenis vindemia labris;
7] huc, pater o Lenaee, veni, nudataque musto
8] tinge novo mecum dereptis crura coturnis.
9] Principio arboribus varia est natura creandis.
10] namque aliae nullis hominum cogentibus ipsae
11] sponte sua veniunt camposque et flumina late
12] curva tenent, ut molle siler lentaeque genistae,
13] populus et glauca canentia fronde salicta;
14] pars autem posito surgunt de semine, ut altae
15] castaneae, nemorumque Iovi quae maxima frondet
16] aesculus, atque habitae Grais oracula quercus.
17] pullulat ab radice aliis densissima silva,
18] ut cerasis ulmisque; etiam Parnasia laurus
19] parva sub ingenti matris se subicit umbra.
20] hos natura modos primum dedit, his genus omne
21] silvarum fruticumque viret nemorumque sacrorum.
22] Sunt alii, quos ipse via sibi repperit usus:
23] hic plantas tenero abscindens de corpore matrum
24] deposuit sulcis, hic stirpes obruit arvo,
25] quadrifidasque sudes et acuto robore vallos.
26] silvarumque aliae pressos propaginis arcus
27] exspectant et viva sua plantaria terra;
28] nil radicis egent aliae summumque putator
29] haud dubitat terrae referens mandare cacumen.
30] quin et caudicibus sectis (mirabile dictu)
31] truditur e sicco radix oleagina ligno;
32] et saepe alterius ramos impune videmus
33] vertere in alterius, mutatamque insita mala
34] ferre pirum et prunis lapidosa rubescere corna.
35] Quare agite o proprios generatim discite cultus,
36] agricolae, fructusque feros mollite colendo,
37] neu segnes iaceant terrae. iuvat Ismara Baccho
38] conserere atque olea magnum vestire Taburnum.
39] tuque ades inceptumque una decurre laborem,
40] o decus, o famae merito pars maxima nostrae,
41] Maecenas, pelagoque volans da vela patenti.
42] non ego cuncta meis amplecti versibus opto,
43] non, mihi si linguae centum sint oraque centum,
44] ferrea vox. ades et primi lege litoris oram;
45] in manibus terrae. non hic te carmine ficto
46] atque per ambages et longa exorsa tenebo.
47] Sponte sua quae se tollunt in luminis oras,
48] infecunda quidem, sed laeta et fortia surgunt;
49] quippe solo natura subest. tamen haec quoque, si quis
50] inserat aut scrobibus mandet mutata subactis,
51] exuerint silvestrem animum, cultuque frequenti
52] in quascumque voles artis haud tarda sequentur.
53] nec non et, sterilis quae stirpibus exit ab imis,
54] hoc faciat, vacuos si sit digesta per agros;
55] nunc altae frondes et rami matris opacant
56] crescentique adimunt fetus uruntque ferentem.
57] iam quae seminibus iactis se sustulit arbos,
58] tarda venit seris factura nepotibus umbram,
59] pomaque degenerant sucos oblita priores
60] et turpis avibus praedam fert uva racemos.
61] scilicet omnibus est labor impendendus, et omnes
62] cogendae in sulcum ac multa mercede domandae.
63] sed truncis oleae melius, propagine vites
64] respondent, solido Paphiae de robore myrtus,
65] plantis edurae coryli. nascuntur et ingens
66] fraxinus Herculeaeque arbos umbrosa coronae,
67] Chaoniique patris glandes; etiam ardua palma
68] nascitur et casus abies visura marinos.
69] inseritur vero et fetu nucis arbutus horrida,
70] et steriles platani malos gessere valentis,
71] castaneae fagos; ornusque incanuit albo
72] flore piri glandemque sues fregere sub ulmis.
73] Nec modus inserere atque oculos imponere simplex.
74] nam qua se medio trudunt de cortice gemmae
75] et tenuis rumpunt tunicas, angustus in ipso
76] fit nodo sinus; huc aliena ex arbore germen
77] includunt udoque docent inolescere libro.
78] aut rursum enodes trunci resecantur, et alte
79] finditur in solidum cuneis via, deinde feraces
80] plantae immittuntur: nec longum tempus, et ingens
81] exiit ad caelum ramis felicibus arbos,
82] miratastque novas frondes et non sua poma.
83] Praeterea genus haud unum nec fortibus ulmis
84] nec salici lotoque neque Idaeis cyparissis,
85] nec pingues unam in faciem nascuntur olivae,
86] orchades et radii et amara pausia baca,
87] pomaque et Alcinoi silvae, nec surculus idem
88] Crustumiis Syriisque piris gravibusque volemis.
89] non eadem arboribus pendet vindemia nostris
90] quam Methymnaeo carpit de palmite Lesbos;
91] sunt Thasiae vites, sunt et Mareotides albae,
92] pinguibus hae terris habiles, levioribus illae,
93] et passo psithia utilior tenuisque lageos
94] temptatura pedes olim vincturaque linguam,
95] purpureae praeciaeque et, quo te carmine dicam,
96] Rhaetica? nec cellis ideo contende Falernis.
97] sunt et Aminneae vites, firmissima vina,
98] Tmolius adsurgit quibus et rex ipse Phanaeus,
99] argitisque minor, cui non certaverit ulla
100] aut tantum fluere aut totidem durare per annos.
101] non ego te, dis et mensis accepta secundis,
102] transierim, Rhodia, et tumidis, bumaste, racemis.
103] sed neque quam multae species nec nomina quae sint
104] est numerus, neque enim numero comprendere refert;
105] quem qui scire velit, Libyci velit aequoris idem
106] dicere quam multae Zephyro turbentur harenae
107] aut, ubi navigiis violentior incidit Eurus,
108] nosse quot Ionii veniant ad litora fluctus.
109] Nec vero terrae ferre omnes omnia possunt.
110] fluminibus salices crassisque paludibus alni
111] nascuntur, steriles saxosis montibus orni;
112] litora myrtetis laetissima; denique apertos
113] Bacchus amat collis, Aquilonem et frigora taxi.
114] aspice et extremis domitum cultoribus orbem
115] Eoasque domos Arabum pictosque Gelonos:
116] divisae arboribus patriae. sola India nigrum
117] fert hebenum, solis est turea virga Sabaeis.
118] quid tibi odorato referam sudantia ligno
119] balsamaque et bacas semper frondentis acanthi?
120] quid nemora Aethiopum molli canentia lana,
121] velleraque ut foliis depectant tenuia Seres?
122] aut quos Oceano propior gerit India lucos,
123] extremi sinus orbis, ubi aera vincere summum
124] arboris haud ullae iactu potuere sagittae? -
125] et gens illa quidem sumptis non tarda pharetris.
126] Media fert tristis sucos tardumque saporem
127] felicis mali, quo non praesentius ullum,
128] pocula si quando saevae infecere novercae,
129] [miscueruntque herbas et non innoxia verba,]
130] auxilium venit ac membris agit atra venena.
131] ipsa ingens arbos faciemque simillima lauro,
132] et, si non alium late iactaret odorem,
133] laurus erat: folia haud ullis labentia ventis,
134] flos ad prima tenax; animas et olentia Medi
135] ora fovent illo et senibus medicantur anhelis.
136] Sed neque Medorum silvae, ditissima terra,
137] nec pulcher Ganges atque auro turbidus Hermus
138] laudibus Italiae certent, non Bactra neque Indi
139] totaque turiferis Panchaia pinguis harenis.
140] haec loca non tauri spirantes naribus ignem
141] invertere satis immanis dentibus hydri,
142] nec galeis densisque virum seges horruit hastis;
143] sed gravidae fruges et Bacchi Massicus umor
144] implevere; tenent oleae armentaque laeta.
145] hinc bellator equus campo sese arduus infert,
146] hinc albi, Clitumne, greges et maxima taurus
147] victima, saepe tuo perfusi flumine sacro,
148] Romanos ad templa deum duxere triumphos.
149] hic ver adsiduum atque alienis mensibus aestas:
150] bis gravidae pecudes, bis pomis utilis arbos.
151] at rabidae tigres absunt et saeva leonum
152] semina, nec miseros fallunt aconita legentis,
153] nec rapit immensos orbis per humum neque tanto
154] squameus in spiram tractu se colligit anguis.
155] adde tot egregias urbes operumque laborem,
156] tot congesta manu praeruptis oppida saxis
157] fluminaque antiquos subter labentia muros.
158] an mare quod supra memorem, quodque adluit infra?
159] anne lacus tantos? te, Lari maxime, teque,
160] fluctibus et fremitu adsurgens Benace marino?
161] an memorem portus Lucrinoque addita claustra
162] atque indignatum magnis stridoribus aequor,
163] Iulia qua ponto longe sonat unda refuso
164] Tyrrhenusque fretis immittitur aestus Avernis?
165] haec eadem argenti rivos aerisque metalla
166] ostendit venis atque auro plurima fluxit.
167] haec genus acre virum, Marsos pubemque Sabellam
168] adsuetumque malo Ligurem Volscosque verutos
169] extulit, haec Decios Marios magnosque Camillos,
170] Scipiadas duros bello et te, maxime Caesar,
171] qui nunc extremis Asiae iam victor in oris
172] imbellem avertis Romanis arcibus Indum.
173] salve, magna parens frugum, Saturnia tellus,
174] magna virum: tibi res antiquae laudis et artem
175] ingredior sanctos ausus recludere fontis,
176] Ascraeumque cano Romana per oppida carmen.
177] Nunc locus arvorum ingeniis, quae robora cuique,
178] quis color et quae sit rebus natura ferendis.
179] difficiles primum terrae collesque maligni,
180] tenuis ubi argilla et dumosis calculus arvis,
181] Palladia gaudent silva vivacis olivae:
182] indicio est tractu surgens oleaster eodem
183] plurimus et strati bacis silvestribus agri.
184] at quae pinguis humus dulcique uligine laeta,
185] quique frequens herbis et fertilis ubere campus,
186] qualem saepe cava montis convalle solemus
187] despicere (huc summis liquuntur rupibus amnes
188] felicemque trahunt limum), quique editus Austro
189] et filicem curvis invisam pascit aratris:
190] hic tibi praevalidas olim multoque fluentis
191] sufficiet Baccho vitis, hic fertilis uvae,
192] hic laticis, qualem pateris libamus et auro,
193] inflavit cum pinguis ebur Tyrrhenus ad aras,
194] lancibus et pandis fumantia reddimus exta.
195] sin armenta magis studium vitulosque tueri
196] aut ovium fetum aut urentis culta capellas,
197] saltus et saturi petito longinqua Tarenti,
198] et qualem infelix amisit Mantua campum
199] pascentem niveos herboso flumine cycnos:
200] non liquidi gregibus fontes, non gramina deerunt,
201] et quantum longis carpent armenta diebus
202] exigua tantum gelidus ros nocte reponet.
203] nigra fere et presso pinguis sub vomere terra
204] et cui putre solum (namque hoc imitamur arando),
205] optima frumentis: non ullo ex aequore cernes
206] plura domum tardis decedere plaustra iuvencis;
207] aut unde iratus silvam devexit arator
208] et nemora evertit multos ignava per annos,
209] antiquasque domos avium cum stirpibus imis
210] eruit; illae altum nidis petiere relictis,
211] at rudis enituit impulso vomere campus.
212] nam ieiuna quidem clivosi glarea ruris
213] vix humilis apibus casias roremque ministrat;
214] et tofus scaber et nigris exesa chelydris
215] creta negant alios aeque serpentibus agros
216] dulcem ferre cibum et curvas praebere latebras.
217] quae tenuem exhalat nebulam fumosque volucris,
218] et bibit umorem et, cum vult, ex se ipsa remittit,
219] quaeque suo semper viridi se gramine vestit
220] nec scabie et salsa laedit robigine ferrum,
221] illa tibi laetis intexet vitibus ulmos,
222] illa ferax oleo est, illam experiere colendo
223] et facilem pecori et patientem vomeris unci.
224] talem dives arat Capua et vicina Vesaevo
225] ora iugo et vacuis Clanius non aequus Acerris.
226] Nunc quo quamque modo possis cognoscere dicam.
227] rara sit an supra morem si densa requires
228] (altera frumentis quoniam favet, altera Baccho,
229] densa magis Cereri, rarissima quaeque Lyaeo),
230] ante locum capies oculis, alteque iubebis
231] in solido puteum demitti, omnemque repones
232] rursus humum et pedibus summas aequabis harenas.
233] si deerunt, rarum pecorique et vitibus almis
234] aptius uber erit; sin in sua posse negabunt
235] ire loca et scrobibus superabit terra repletis,
236] spissus ager: glaebas cunctantis crassaque terga
237] exspecta et validis terram proscinde iuvencis.
238] salsa autem tellus et quae perhibetur amara
239] (frugibus infelix ea, nec mansuescit arando
240] nec Baccho genus aut pomis sua nomina servat)
241] tale dabit specimen. tu spisso vimine qualos
242] colaque prelorum fumosis deripe tectis;
243] huc ager ille malus dulcesque a fontibus undae
244] ad plenum calcentur: aqua eluctabitur omnis
245] scilicet et grandes ibunt per vimina guttae;
246] at sapor indicium faciet manifestus et ora
247] tristia temptantum sensu torquebit amaro.
248] pinguis item quae sit tellus, hoc denique pacto
249] discimus: haud unquam manibus iactata fatiscit,
250] sed picis in morem ad digitos lentescit habendo.
251] umida maiores herbas alit, ipsaque iusto
252] laetior. a, nimium ne sit mihi fertilis illa,
253] nec se praevalidam primis ostendat aristis!
254] quae gravis est ipso tacitam se pondere prodit,
255] quaeque levis. promptum est oculis praediscere nigram,
256] et quis cui color. at sceleratum exquirere frigus
257] difficile est: piceae tantum taxique nocentes
258] interdum aut hederae pandunt vestigia nigrae.
259] His animadversis terram multo ante memento
260] excoquere et magnos scrobibus concidere montis,
261] ante supinatas Aquiloni ostendere glaebas
262] quam laetum infodias vitis genus. optima putri
263] arva solo: id venti curant gelidaeque pruinae
264] et labefacta movens robustus iugera fossor.
265] at si quos haud ulla viros vigilantia fugit,
266] ante locum similem exquirunt, ubi prima paretur
267] arboribus seges et quo mox digesta feratur,
268] mutatam ignorent subito ne semina matrem.
269] quin etiam caeli regionem in cortice signant,
270] ut, quo quaeque modo steterit, qua parte calores
271] austrinos tulerit, quae terga obverterit axi,
272] restituant: adeo in teneris consuescere multum est.
273] collibus an plano melius sit ponere vitem,
274] quaere prius. si pinguis agros metabere campi,
275] densa sere (in denso non segnior ubere Bacchus);
276] sin tumulis acclive solum collisque supinos,
277] indulge ordinibus; nec setius omnis in unguem
278] arboribus positis secto via limite quadret:
279] ut saepe ingenti bello cum longa cohortis
280] explicuit legio et campo stetit agmen aperto,
281] derectaeque acies ac late fluctuat omnis
282] aere renidenti tellus, necdum horrida miscent
283] proelia, sed dubius mediis Mars errat in armis.
284] omnia sint paribus numeris dimensa viarum,
285] non animum modo uti pascat prospectus inanem,
286] sed quia non aliter viris dabit omnibus aequas
287] terra, neque in vacuum poterunt se extendere rami.
288] Forsitan et scrobibus quae sint fastigia quaeras.
289] ausim vel tenui vitem committere sulco;
290] altior ac penitus terrae defigitur arbos,
291] aesculus in primis, quae quantum vertice ad auras
292] aetherias, tantum radice in Tartara tendit.
293] ergo non hiemes illam, non flabra neque imbres
294] convellunt: immota manet multosque nepotes,
295] multa virum volvens durando saecula vincit,
296] tum fortis late ramos et bracchia tendens
297] huc illuc media ipsa ingentem sustinet umbram.
298] Neve tibi ad solem vergant vineta cadentem,
299] neve inter vitis corylum sere, neve flagella
300] summa pete aut summa defringe ex arbore plantas
301] (tantus amor terrae), neu ferro laede retunso
302] semina, neve oleae silvestris insere truncos.
303] nam saepe incautis pastoribus excidit ignis,
304] qui furtim pingui primum sub cortice tectus
305] robora comprendit, frondesque elapsus in altas
306] ingentem caelo sonitum dedit; inde secutus
307] per ramos victor perque alta cacumina regnat,
308] et totum involvit flammis nemus et ruit atram
309] ad caelum picea crassus caligine nubem,
310] praesertim si tempestas a vertice silvis
311] incubuit, glomeratque ferens incendia ventus.
312] hoc ubi, non a stirpe valent caesaeque reverti
313] possunt atque ima similes revirescere terra;
314] infelix superat foliis oleaster amaris.
315] Nec tibi tam prudens quisquam persuadeat auctor
316] tellurem Borea rigidam spirante movere.
317] rura gelu tum claudit hiems, nec semine iacto
318] concretam patitur radicem adfigere terrae.
319] optima vinetis satio, cum vere rubenti
320] candida venit avis longis invisa colubris,
321] prima vel autumni sub frigora, cum rapidus Sol
322] nondum hiemem contingit equis, iam praeterit aestas.
323] ver adeo frondi nemorum, ver utile silvis,
324] vere tument terrae et genitalia semina poscunt.
325] tum pater omnipotens fecundis imbribus Aether
326] coniugis in gremium laetae descendit, et omnis
327] magnus alit magno commixtus corpore fetus.
328] avia tum resonant avibus virgulta canoris,
329] et Venerem certis repetunt armenta diebus;
330] parturit almus ager Zephyrique tepentibus auris
331] laxant arva sinus; superat tener omnibus umor,
332] inque novos soles audent se gramina tuto
333] credere, nec metuit surgentis pampinus Austros
334] aut actum caelo magnis Aquilonibus imbrem,
335] sed trudit gemmas et frondes explicat omnis.
336] non alios prima crescentis origine mundi
337] inluxisse dies aliumve habuisse tenorem
338] crediderim: ver illud erat, ver magnus agebat
339] orbis et hibernis parcebant flatibus Euri,
340] cum primae lucem pecudes hausere, virumque
341] terrea progenies duris caput extulit arvis,
342] immissaeque ferae silvis et sidera caelo.
343] nec res hunc tenerae possent perferre laborem,
344] si non tanta quies iret frigusque caloremque
345] inter, et exciperet caeli indulgentia terras.
346] Quod superest, quaecumque premes virgulta per agros
347] sparge fimo pingui et multa memor occule terra,
348] aut lapidem bibulum aut squalentis infode conchas;
349] inter enim labentur aquae, tenuisque subibit
350] halitus, atque animos tollent sata. iamque reperti
351] qui saxo super atque ingentis pondere testae
352] urgerent: hoc effusos munimen ad imbris,
353] hoc, ubi hiulca siti findit Canis aestifer arva.
354] Seminibus positis superest diducere terram
355] saepius ad capita et duros iactare bidentis,
356] aut presso exercere solum sub vomere et ipsa
357] flectere luctantis inter vineta iuvencos;
358] tum levis calamos et rasae hastilia virgae
359] fraxineasque aptare sudes furcasque valentis,
360] viribus eniti quarum et contemnere ventos
361] adsuescant summasque sequi tabulata per ulmos.
362] Ac dum prima novis adolescit frondibus aetas,
363] parcendum teneris, et dum se laetus ad auras
364] palmes agit laxis per purum immissus habenis,
365] ipsa acie nondum falcis temptanda, sed uncis
366] carpendae manibus frondes interque legendae.
367] inde ubi iam validis amplexae stirpibus ulmos
368] exierint, tum stringe comas, tum bracchia tonde
369] (ante reformidant ferrum), tum denique dura
370] exerce imperia et ramos compesce fluentis.
371] Texendae saepes etiam et pecus omne tenendum,
372] praecipue dum frons tenera imprudensque laborum;
373] cui super indignas hiemes solemque potentem
374] silvestres uri adsidue capreaeque sequaces
375] inludunt, pascuntur oves avidaeque iuvencae.
376] frigora nec tantum cana concreta pruina
377] aut gravis incumbens scopulis arentibus aestas,
378] quantum illi nocuere greges durique venenum
379] dentis et admorsu signata in stirpe cicatrix.
380] non aliam ob culpam Baccho caper omnibus aris
381] caeditur et veteres ineunt proscaenia ludi,
382] praemiaque ingeniis pagos et compita circum
383] Thesidae posuere, atque inter pocula laeti
384] mollibus in pratis unctos saluere per utres
385] nec non Ausonii, Troia gens missa, coloni
386] versibus incomptis ludunt risuque soluto,
387] oraque corticibus sumunt horrenda cavatis,
388] et te, Bacche, vocant per carmina laeta, tibique
389] oscilla ex alta suspendunt mollia pinu.
390] hinc omnis largo pubescit vinea fetu,
391] complentur vallesque cavae saltusque profundi
392] et quocumque deus circum caput egit honestum.
393] ergo rite suum Baccho dicemus honorem
394] carminibus patriis lancesque et liba feremus,
395] et ductus cornu stabit sacer hircus ad aram
396] pinguiaque in veribus torrebimus exta colurnis.
397] Est etiam ille labor curandis vitibus alter,
398] cui numquam exhausti satis est: namque omne quotannis
399] terque quaterque solum scindendum glaebaque versis
400] aeternum frangenda bidentibus, omne levandum
401] fronde nemus. redit agricolis labor actus in orbem,
402] atque in se sua per vestigia volvitur annus.
403] ac iam olim, seras posuit cum vinea frondes
404] frigidus et silvis Aquilo decussit honorem,
405] iam tum acer curas venientem extendit in annum
406] rusticus, et curvo Saturni dente relictam
407] persequitur vitem attondens fingitque putando.
408] primus humum fodito, primus devecta cremato
409] sarmenta, et vallos primus sub tecta referto;
410] postremus metito. bis vitibus ingruit umbra,
411] bis segetem densis obducunt sentibus herbae;
412] durus uterque labor: laudato ingentia rura,
413] exiguum colito. nec non etiam aspera rusti
414] vimina per silvam et ripis fluvialis harundo
415] caeditur, incultique exercet cura salicti.
416] iam vinctae vites, iam falcem arbusta reponunt,
417] iam canit effectos extremus vinitor antes;
418] sollicitanda tamen tellus pulvisque movendus
419] et iam maturis metuendus Iuppiter uvis.
420] Contra non ulla est oleis cultura, neque illae
421] procurvam exspectant falcem rastrosque tenacis,
422] cum semel haeserunt arvis aurasque tulerunt;
423] ipsa satis tellus, cum dente recluditur unco,
424] sufficit umorem et gravidas, cum vomere, fruges.
425] hoc pinguem et placitam Paci nutritor olivam.
426] Poma quoque, ut primum truncos sensere valentis
427] et viris habuere suas, ad sidera raptim
428] vi propria nituntur opisque haud indiga nostrae.
429] nec minus interea fetu nemus omne gravescit,
430] sanguineisque inculta rubent aviaria bacis.
431] tondentur cytisi, taedas silva alta ministrat,
432] pascunturque ignes nocturni et lumina fundunt.
433] et dubitant homines serere atque impendere curam?
434] quid maiora sequar? salices humilesque genistae,
435] aut illae pecori frondem aut pastoribus umbram
436] sufficiunt saepemque satis et pabula melli.
437] et iuvat undantem buxo spectare Cytorum
438] Naryciaeque picis lucos, iuvat arva videre
439] non rastris, hominum non ulli obnoxia curae.
440] ipsae Caucasio steriles in vertice silvae,
441] quas animosi Euri adsidue franguntque feruntque,
442] dant alios aliae fetus, dant utile lignum
443] navigiis pinus, domibus cedrumque cupressosque;
444] hinc radios trivere rotis, hinc tympana plaustris
445] agricolae, et pandas ratibus posuere carinas.
446] viminibus salices fecundae, frondibus ulmi,
447] at myrtus validis hastilibus et bona bello
448] cornus; Ituraeos taxi torquentur in arcus.
449] nec tiliae leves aut torno rasile buxum
450] non formam accipiunt ferroque cavantur acuto,
451] nec non et torrentem undam levis innatat alnus
452] missa Pado, nec non et apes examina condunt
453] corticibusque cavis vitiosaeque ilicis alvo.
454] quid memorandum aeque Baccheia dona tulerunt?
455] Bacchus et ad culpam causas dedit; ille furentis
456] Centauros leto domuit, Rhoecumque Pholumque
457] et magno Hylaeum Lapithis cratere minantem.
458] O fortunatos nimium, sua si bona norint,
459] agricolas! quibus ipsa procul discordibus armis
460] fundit humo facilem victum iustissima tellus.
461] si non ingentem foribus domus alta superbis
462] mane salutantum totis vomit aedibus undam,
463] nec varios inhiant pulchra testudine postis
464] inlusasque auro vestis Ephyreiaque aera,
465] alba neque Assyrio fucatur lana veneno,
466] nec casia liquidi corrumpitur usus olivi;
467] at secura quies et nescia fallere vita,
468] dives opum variarum, at latis otia fundis,
469] speluncae vivique lacus, at frigida tempe
470] mugitusque boum mollesque sub arbore somni
471] non absunt; illic saltus ac lustra ferarum
472] et patiens operum exiguoque adsueta iuventus,
473] sacra deum sanctique patres; extrema per illos
474] Iustitia excedens terris vestigia fecit.
475] Me vero primum dulces ante omnia Musae,
476] quarum sacra fero ingenti percussus amore,
477] accipiant caelique vias et sidera monstrent,
478] defectus solis varios lunaeque labores;
479] unde tremor terris, qua vi maria alta tumescant
480] obicibus ruptis rursusque in se ipsa residant,
481] quid tantum Oceano properent se tingere soles
482] hiberni, vel quae tardis mora noctibus obstet.
483] sin has ne possim naturae accedere partis
484] frigidus obstiterit circum praecordia sanguis,
485] rura mihi et rigui placeant in vallibus amnes,
486] flumina amem silvasque inglorius. o ubi campi
487] Spercheosque et virginibus bacchata Lacaenis
488] Taygeta! o qui me gelidis convallibus Haemi
489] sistat, et ingenti ramorum protegat umbra!
490] felix qui potuit rerum cognoscere causas
491] atque metus omnis et inexorabile fatum
492] subiecit pedibus strepitumque Acherontis avari:
493] fortunatus et ille deos qui novit agrestis
494] Panaque Silvanumque senem Nymphasque sorores.
495] illum non populi fasces, non purpura regum
496] flexit et infidos agitans discordia fratres,
497] aut coniurato descendens Dacus ab Histro,
498] non res Romanae perituraque regna; neque ille
499] aut doluit miserans inopem aut invidit habenti.
500] quos rami fructus, quos ipsa volentia rura
501] sponte tulere sua, carpsit, nec ferrea iura
502] insanumque forum aut populi tabularia vidit.
503] sollicitant alii remis freta caeca, ruuntque
504] in ferrum, penetrant aulas et limina regum;
505] hic petit excidiis urbem miserosque penatis,
506] ut gemma bibat et Sarrano dormiat ostro;
507] condit opes alius defossoque incubat auro;
508] hic stupet attonitus rostris, hunc plausus hiantem
509] per cuneos geminatus enim plebisque patrumque
510] corripuit; gaudent perfusi sanguine fratrum,
511] exsilioque domos et dulcia limina mutant
512] atque alio patriam quaerunt sub sole iacentem.
513] agricola incurvo terram dimovit aratro:
514] hic anni labor, hinc patriam parvosque nepotes
515] sustinet, hinc armenta boum meritosque iuvencos.
516] nec requies, quin aut pomis exuberet annus
517] aut fetu pecorum aut Cerealis mergite culmi,
518] proventuque oneret sulcos atque horrea vincat.
519] venit hiems: teritur Sicyonia baca trapetis,
520] glande sues laeti redeunt, dant arbuta silvae;
521] et varios ponit fetus autumnus, et alte
522] mitis in apricis coquitur vindemia saxis.
523] interea dulces pendent circum oscula nati,
524] casta pudicitiam servat domus, ubera vaccae
525] lactea demittunt, pinguesque in gramine laeto
526] inter se adversis luctantur cornibus haedi.
527] ipse dies agitat festos fususque per herbam,
528] ignis ubi in medio et socii cratera coronant,
529] te libans, Lenaee, vocat pecorisque magistris
530] velocis iaculi certamina ponit in ulmo,
531] corporaque agresti nudant praedura palaestra.
532] hanc olim veteres vitam coluere Sabini,
533] hanc Remus et frater; sic fortis Etruria crevit
534] scilicet et rerum facta est pulcherrima Roma,
535] septemque una sibi muro circumdedit arces.
536] ante etiam sceptrum Dictaei regis et ante
537] impia quam caesis gens est epulata iuvencis,
538] aureus hanc vitam in terris Saturnus agebat;
539] necdum etiam audierant inflari classica, necdum
540] impositos duris crepitare incudibus ensis.
541] Sed nos immensum spatiis confecimus aequor,
542] et iam tempus equum fumantia solvere colla.
1] Te quoque, magna Pales, et te memorande canemus
2] pastor ab Amphryso, vos, silvae amnesque Lycaei.
3] cetera, quae vacuas tenuissent carmine mentes,
4] omnia iam vulgata: quis aut Eurysthea durum
5] aut inlaudati nescit Busiridis aras?
6] cui non dictus Hylas puer et Latonia Delos
7] Hippodameque umeroque Pelops insignis eburno,
8] acer equis? temptanda via est, qua me quoque possim
9] tollere humo victorque virum volitare per ora.
10] primus ego in patriam mecum, modo vita supersit,
11] Aonio rediens deducam vertice Musas;
12] primus Idumaeas referam tibi, Mantua, palmas,
13] et viridi in campo templum de marmore ponam
14] propter aquam, tardis ingens ubi flexibus errat
15] Mincius et tenera praetexit harundine ripas.
16] in medio mihi Caesar erit templumque tenebit:
17] illi victor ego et Tyrio conspectus in ostro
18] centum quadriiugos agitabo ad flumina currus.
19] cuncta mihi Alpheum linquens lucosque Molorchi
20] cursibus et crudo decernet Graecia caestu.
21] ipse caput tonsae foliis ornatus olivae
22] dona feram. iam nunc sollemnis ducere pompas
23] ad delubra iuvat caesosque videre iuvencos,
24] vel scaena ut versis discedat frontibus utque
25] purpurea intexti tollant aulaea Britanni.
26] in foribus pugnam ex auro solidoque elephanto
27] Gangaridum faciam victorisque arma Quirini,
28] atque hic undantem bello magnumque fluentem
29] Nilum ac navali surgentis aere columnas.
30] addam urbes Asiae domitas pulsumque Niphaten
31] fidentemque fuga Parthum versisque sagittis;
32] et duo rapta manu diverso ex hoste tropaea
33] bisque triumphatas utroque ab litore gentis.
34] stabunt et Parii lapides, spirantia signa,
35] Assaraci proles demissaeque ab Iove gentis
36] nomina, Trosque parens et Troiae Cynthius auctor.
37] Invidia infelix Furias amnemque severum
38] Cocyti metuet tortosque Ixionis anguis
39] immanemque rotam et non exsuperabile saxum.
40] interea Dryadum silvas saltusque sequamur
41] intactos, tua, Maecenas, haud mollia iussa:
42] te sine nil altum mens incohat. en age segnis
43] rumpe moras; vocat ingenti clamore Cithaeron
44] Taygetique canes domitrixque Epidaurus equorum,
45] et vox adsensu nemorum ingeminata remugit.
46] mox tamen ardentis accingar dicere pugnas
47] Caesaris et nomen fama tot ferre per annos,
48] Tithoni prima quot abest ab origine Caesar.
49] Seu quis Olympiacae miratus praemia palmae
50] pascit equos, seu quis fortis ad aratra iuvencos,
51] corpora praecipue matrum legat. optima torvae
52] forma bovis cui turpe caput, cui plurima cervix,
53] et crurum tenus a mento palearia pendent;
54] tum longo nullus lateri modus: omnia magna,
55] pes etiam, et camuris hirtae sub cornibus aures.
56] nec mihi displiceat maculis insignis et albo,
57] aut iuga detrectans interdumque aspera cornu
58] et faciem tauro propior, quaeque ardua tota
59] et gradiens ima verrit vestigia cauda.
60] aetas Lucinam iustosque pati hymenaeos
61] desinit ante decem, post quattuor incipit annos;
62] cetera nec feturae habilis nec fortis aratris.
63] interea, superat gregibus dum laeta iuventas,
64] solve mares; mitte in Venerem pecuaria primus,
65] atque aliam ex alia generando suffice prolem.
66] optima quaeque dies miseris mortalibus aevi
67] prima fugit; subeunt morbi tristisque senectus
68] et labor, et durae rapit inclementia mortis.
69] semper erunt quarum mutari corpora malis:
70] semper enim refice ac, ne post amissa requiras,
71] ante veni et subolem armento sortire quotannis.
72] Nec non et pecori est idem dilectus equino:
73] tu modo, quos in spem statues summittere gentis,
74] praecipuum iam inde a teneris impende laborem.
75] continuo pecoris generosi pullus in arvis
76] altius ingreditur et mollia crura reponit;
77] primus et ire viam et fluvios temptare minacis
78] audet et ignoto sese committere ponti,
79] nec vanos horret strepitus. illi ardua cervix
80] argutumque caput, brevis alvus obesaque terga,
81] luxuriatque toris animosum pectus. honesti
82] spadices glaucique, color deterrimus albis
83] et gilvo. tum, si qua sonum procul arma dedere,
84] stare loco nescit, micat auribus et tremit artus,
85] collectumque premens voluit sub naribus ignem.
86] densa iuba, et dextro iactata recumbit in armo;
87] at duplex agitur per lumbos spina, cavatque
88] tellurem et solido graviter sonat ungula cornu.
89] talis Amyclaei domitus Pollucis habenis
90] Cyllarus et, quorum Grai meminere poetae,
91] Martis equi biiuges et magni currus Achilli.
92] talis et ipse iubam cervice effundit equina
93] coniugis adventu pernix Saturnus, et altum
94] Pelion hinnitu fugiens implevit acuto.
95] Hunc quoque, ubi aut morbo gravis aut iam segnior annis
96] deficit, abde domo, nec turpi ignosce senectae.
97] frigidus in Venerem senior, frustraque laborem
98] ingratum trahit, et, si quando ad proelia ventum est,
99] ut quondam in stipulis magnus sine viribus ignis,
100] incassum furit. ergo animos aevumque notabis
101] praecipue: hinc alias artis prolemque parentum
102] et quis cuique dolor victo, quae gloria palmae.
103] nonne vides, cum praecipiti certamine campum
104] corripuere, ruuntque effusi carcere currus,
105] cum spes adrectae iuvenum, exsultantiaque haurit
106] corda pavor pulsans? illi instant verbere torto
107] et proni dant lora, volat vi fervidus axis;
108] iamque humiles iamque elati sublime videntur
109] aera per vacuum ferri atque adsurgere in auras.
110] nec mora nec requies; at fulvae nimbus harenae
111] tollitur, umescunt spumis flatuque sequentum:
112] tantus amor laudum, tantae est victoria curae.
113] primus Ericthonius currus et quattuor ausus
114] iungere equos rapidusque rotis insistere victor.
115] frena Pelethronii Lapithae gyrosque dedere
116] impositi dorso, atque equitem docuere sub armis
117] insultare solo et gressus glomerare superbos.
118] aequus uterque labor, aeque iuvenemque magistri
119] exquirunt calidumque animis et cursibus acrem,
120] quamvis saepe fuga versos ille egerit hostis
121] et patriam Epirum referat fortisque Mycenas,
122] Neptunique ipsa deducat origine gentem.
123] His animadversis instant sub tempus et omnis
124] impendunt curas denso distendere pingui,
125] quem legere ducem et pecori dixere maritum,
126] florentisque secant herbas fluviosque ministrant
127] farraque, ne blando nequeat superesse labori
128] invalidique patrum referant ieiunia nati.
129] ipsa autem macie tenuant armenta volentes,
130] atque, ubi concubitus primos iam nota voluptas
131] sollicitat, frondesque negant et fontibus arcent.
132] saepe etiam cursu quatiunt et sole fatigant,
133] cum graviter tunsis gemit area frugibus, et cum
134] surgentem ad Zephyrum paleae iactantur inanes.
135] hoc faciunt, nimio ne luxu obtunsior usus
136] sit genitali arvo et sulcos oblimet inertis,
137] sed rapiat sitiens Venerem interiusque recondat.
138] Rursus cura patrum cadere et succedere matrum
139] incipit. exactis gravidae cum mensibus errant,
140] non illas gravibus quisquam iuga ducere plaustris,
141] non saltu superare viam sit passus et acri
142] carpere prata fuga fluviosque innare rapacis.
143] saltibus in vacuis pascunt et plena secundum
144] flumina, muscus ubi et viridissima gramine ripa,
145] speluncaeque tegant et saxea procubet umbra.
146] est lucos Silari circa ilicibusque virentem
147] plurimus Alburnum volitans, cui nomen asilo
148] Romanum est, oestrum Grai vertere vocantes,
149] asper, acerba sonans, quo tota exterrita silvis
150] diffugiunt armenta; furit mugitibus aether
151] concussus silvaeque et sicci ripa Tanagri.
152] hoc quondam monstro horribilis exercuit iras
153] Inachiae Iuno pestem meditata iuvencae.
154] hunc quoque (nam mediis fervoribus acrior instat)
155] arcebis gravido pecori, armentaque pasces
156] sole recens orto aut noctem ducentibus astris.
157] Post partum cura in vitulos traducitur omnis;
158] continuoque notas et nomina gentis inurunt,
159] et quos aut pecori malint summittere habendo
160] aut aris servare sacros aut scindere terram
161] et campum horrentem fractis invertere glaebis.
162] cetera pascuntur viridis armenta per herbas:
163] tu quos ad studium atque usum formabis agrestem
164] iam vitulos hortare viamque insiste domandi,
165] dum faciles animi iuvenum, dum mobilis aetas.
166] ac primum laxos tenui de vimine circlos
167] cervici subnecte; dehinc, ubi libera colla
168] servitio adsuerint, ipsis e torquibus aptos
169] iunge pares, et coge gradum conferre iuvencos;
170] atque illis iam saepe rotae ducantur inanes
171] per terram, et summo vestigia pulvere signent.
172] post valido nitens sub pondere faginus axis
173] instrepat, et iunctos temo trahat aereus orbis.
174] interea pubi indomitae non gramina tantum
175] nec vescas salicum frondes ulvamque palustrem,
176] sed frumenta manu carpes sata; nec tibi fetae
177] more patrum nivea implebunt mulctraria vaccae,
178] sed tota in dulcis consument ubera natos.
179] Sin ad bella magis studium turmasque ferocis,
180] aut Alphea rotis praelabi flumina Pisae
181] et Iovis in luco currus agitare volantis,
182] primus equi labor est animos atque arma videre
183] bellantum lituosque pati, tractuque gementem
184] ferre rotam et stabulo frenos audire sonantis;
185] tum magis atque magis blandis gaudere magistri
186] laudibus et plausae sonitum cervicis amare.
187] atque haec iam primo depulsus ab ubere matris
188] audeat, inque vicem det mollibus ora capistris
189] invalidus etiamque tremens, etiam inscius aevi.
190] at tribus exactis ubi quarta accesserit aestas,
191] carpere mox gyrum incipiat gradibusque sonare
192] compositis, sinuetque alterna volumina crurum,
193] sitque laboranti similis; tum cursibus auras
194] tum vocet, ac per aperta volans ceu liber habenis
195] aequora vix summa vestigia ponat harena:
196] qualis Hyperboreis Aquilo cum densus ab oris
197] incubuit, Scythiaeque hiemes atque arida differt
198] nubila; tum segetes altae campique natantes
199] lenibus horrescunt flabris, summaeque sonorem
200] dant silvae, longique urgent ad litora fluctus;
201] ille volat simul arva fuga simul aequora verrens.
202] hinc vel ad Elei metas et maxima campi
203] sudabit spatia et spumas aget ore cruentas,
204] Belgica vel molli melius feret esseda collo.
205] tum demum crassa magnum farragine corpus
206] crescere iam domitis sinito; namque ante domandum
207] ingentis tollent animos, prensique negabunt
208] verbera lenta pati et duris parere lupatis.
209] Sed non ulla magis viris industria firmat
210] quam Venerem et caeci stimulos avertere amoris,
211] sive boum sive est cui gratior usus equorum.
212] atque ideo tauros procul atque in sola relegant
213] pascua post montem oppositum et trans flumina lata,
214] aut intus clausos satura ad praesepia servant.
215] carpit enim viris paulatim uritque videndo
216] femina, nec nemorum patitur meminisse nec herbae
217] dulcibus illa quidem inlecebris, et saepe superbos
218] cornibus inter se subigit decernere amantis.
219] pascitur in magna Sila formosa iuvenca:
220] illi alternantes multa vi proelia miscent
221] vulneribus crebris; lavit ater corpora sanguis,
222] versaque in obnixos urgentur cornua vasto
223] cum gemitu; reboant silvaeque et longus Olympus.
224] nec mos bellantis una stabulare, sed alter
225] victus abit longeque ignotis exsulat oris,
226] multa gemens ignominiam plagasque superbi
227] victoris, tum quos amisit inultus amores,
228] et stabula aspectans regnis excessit avitis.
229] ergo omni cura viris exercet et inter
230] dura iacet pernox instrato saxa cubili
231] frondibus hirsutis et carice pastus acuta,
232] et temptat sese atque irasci in cornua discit
233] arboris obnixus trunco, ventosque lacessit
234] ictibus, et sparsa ad pugnam proludit harena.
235] post ubi collectum robur viresque refectae,
236] signa movet praecepsque oblitum fertur in hostem:
237] fluctus uti medio coepit cum albescere ponto,
238] longius ex altoque sinum trahit, utque volutus
239] ad terras immane sonat per saxa neque ipso
240] monte minor procumbit, at ima exaestuat unda
241] verticibus nigramque alte subiectat harenam.
242] Omne adeo genus in terris hominumque ferarumque
243] et genus aequoreum, pecudes pictaeque volucres,
244] in furias ignemque ruunt: amor omnibus idem.
245] tempore non alio catulorum oblita leaena
246] saevior erravit campis, nec funera vulgo
247] tam multa informes ursi stragemque dedere
248] per silvas; tum saevus aper, tum pessima tigris;
249] heu male tum Libyae solis erratur in agris.
250] nonne vides ut tota tremor pertemptet equorum
251] corpora, si tantum notas odor attulit auras?
252] ac neque eos iam frena virum neque verbera saeva,
253] non scopuli rupesque cavae atque obiecta retardant
254] flumina correptosque unda torquentia montis.
255] ipse ruit dentesque Sabellicus exacuit sus
256] et pede prosubigit terram, fricat arbore costas
257] atque hinc atque illinc umeros ad vulnera durat.
258] quid iuvenis, magnum cui versat in ossibus ignem
259] durus amor? nempe abruptis turbata procellis
260] nocte natat caeca serus freta, quem super ingens
261] porta tonat caeli, et scopulis inlisa reclamant
262] aequora; nec miseri possunt revocare parentes,
263] nec moritura super crudeli funere virgo.
264] quid lynces Bacchi variae et genus acre luporum
265] atque canum? quid quae imbelles dant proelia cervi?
266] scilicet ante omnis furor est insignis equarum;
267] et mentem Venus ipsa dedit, quo tempore Glauci
268] Potniades malis membra absumpsere quadrigae.
269] illas ducit amor trans Gargara transque sonantem
270] Ascanium; superant montis et flumina tranant.
271] continuoque avidis ubi subdita flamma medullis
272] (vere magis, quia vere calor redit ossibus), illae
273] ore omnes versae in Zephyrum stant rupibus altis,
274] exceptantque levis auras, et saepe sine ullis
275] coniugiis vento gravidae (mirabile dictu)
276] saxa per et scopulos et depressas convallis
277] diffugiunt, non, Eure, tuos neque solis ad ortus,
278] in Borean Caurumque, aut unde nigerrimus Auster
279] nascitur et pluvio contristat frigore caelum.
280] hic demum, hippomanes vero quod nomine dicunt
281] pastores, lentum destillat ab inguine virus,
282] hippomanes, quod saepe malae legere novercae
283] miscueruntque herbas et non innoxia verba.
284] Sed fugit interea, fugit inreparabile tempus,
285] singula dum capti circumvectamur amore.
286] hoc satis armentis: superat pars altera curae,
287] lanigeros agitare greges hirtasque capellas;
288] hic labor, hinc laudem fortes sperate coloni.
289] nec sum animi dubius verbis ea vincere magnum
290] quam sit et angustis hunc addere rebus honorem;
291] sed me Parnasi deserta per ardua dulcis
292] raptat amor; iuvat ire iugis, qua nulla priorum
293] Castaliam molli devertitur orbita clivo.
294] nunc, veneranda Pales, magno nunc ore sonandum.
295] Incipiens stabulis edico in mollibus herbam
296] carpere ovis, dum mox frondosa reducitur aestas,
297] et multa duram stipula filicumque maniplis
298] sternere subter humum, glacies ne frigida laedat
299] molle pecus scabiemque ferat turpisque podagras.
300] post hinc digressus iubeo frondentia capris
301] arbuta sufficere et fluvios praebere recentis,
302] et stabula a ventis hiberno opponere soli
303] ad medium conversa diem, cum frigidus olim
304] iam cadit extremoque inrorat Aquarius anno.
305] hae quoque non cura nobis leviore tuendae,
306] nec minor usus erit, quamvis Milesia magno
307] vellera mutentur Tyrios incocta rubores.
308] densior hinc suboles, hinc largi copia lactis;
309] quam magis exhausto spumaverit ubere mulctra,
310] laeta magis pressis manabunt flumina mammis.
311] nec minus interea barbas incanaque menta
312] Cinyphii tondent hirci saetasque comantis
313] usum in castrorum et miseris velamina nautis.
314] pascuntur vero silvas et summa Lycaei,
315] horrentisque rubos et amantis ardua dumos,
316] atque ipsae memores redeunt in tecta suosque
317] ducunt et gravido superant vix ubere limen.
318] ergo omni studio glaciem ventosque nivalis,
319] quo minor est illis curae mortalis egestas,
320] avertes, victumque feres et virgea laetus
321] pabula, nec tota claudes faenilia bruma.
322] At vero Zephyris cum laeta vocantibus aestas
323] in saltus utrumque gregem atque in pascua mittet,
324] Luciferi primo cum sidere frigida rura
325] carpamus, dum mane novum, dum gramina canent,
326] et ros in tenera pecori gratissimus herba.
327] inde ubi quarta sitim caeli collegerit hora
328] et cantu querulae rumpent arbusta cicadae,
329] ad puteos aut alta greges ad stagna iubebo
330] currentem ilignis potare canalibus undam;
331] aestibus at mediis umbrosam exquirere vallem,
332] sicubi magna Iovis antiquo robore quercus
333] ingentis tendat ramos, aut sicubi nigrum
334] ilicibus crebris sacra nemus accubet umbra;
335] tum tenuis dare rursus aquas et pascere rursus
336] solis ad occasum, cum frigidus aera Vesper
337] temperat, et saltus reficit iam roscida luna,
338] litoraque alcyonen resonant, acalanthida dumi.
339] Quid tibi pastores Libyae, quid pascua versu
340] prosequar et raris habitata mapalia tectis?
341] saepe diem noctemque et totum ex ordine mensem
342] pascitur itque pecus longa in deserta sine ullis
343] hospitiis: tantum campi iacet. omnia secum
344] armentarius Afer agit, tectumque laremque
345] armaque Amyclaeumque canem Cressamque pharetram;
346] non secus ac patriis acer Romanus in armis
347] iniusto sub fasce viam cum carpit, et hosti
348] ante exspectatum positis stat in agmine castris.
349] At non qua Scythiae gentes Maeotiaque unda,
350] turbidus et torquens flaventis Hister harenas,
351] quaque redit medium Rhodope porrecta sub axem.
352] illic clausa tenent stabulis armenta, neque ullae
353] aut herbae campo apparent aut arbore frondes;
354] sed iacet aggeribus niveis informis et alto
355] terra gelu late septemque adsurgit in ulnas.
356] semper hiems, semper spirantes frigora Cauri;
357] tum Sol pallentis haud umquam discutit umbras,
358] nec cum invectus equis altum petit aethera, nec cum
359] praecipitem Oceani rubro lavit aequore currum.
360] concrescunt subitae currenti in flumine crustae,
361] undaque iam tergo ferratos sustinet orbis,
362] puppibus illa prius, patulis nunc hospita plaustris;
363] aeraque dissiliunt vulgo, vestesque rigescunt
364] indutae, caeduntque securibus umida vina,
365] et totae solidam in glaciem vertere lacunae,
366] stiriaque impexis induruit horrida barbis.
367] interea toto non setius aere ningit:
368] intereunt pecudes, stant circumfusa pruinis
369] corpora magna boum, confertoque agmine cervi
370] torpent mole nova et summis vix cornibus exstant.
371] hos non immissis canibus, non cassibus ullis
372] puniceaeve agitant pavidos formidine pennae,
373] sed frustra oppositum trudentis pectore montem
374] comminus obtruncant ferro graviterque rudentis
375] caedunt et magno laeti clamore reportant.
376] ipsi in defossis specubus secura sub alta
377] otia agunt terra, congestaque robora totasque
378] advolvere focis ulmos ignique dedere.
379] hic noctem ludo ducunt, et pocula laeti
380] fermento atque acidis imitantur vitea sorbis.
381] talis Hyperboreo Septem subiecta trioni
382] gens effrena virum Riphaeo tunditur Euro
383] et pecudum fulvis velatur corpora saetis.
384] Si tibi lanitium curae, primum aspera silva
385] lappaeque tribolique absint; fuge pabula laeta;
386] continuoque greges villis lege mollibus albos.
387] illum autem, quamvis aries sit candidus ipse,
388] nigra subest udo tantum cui lingua palato,
389] reice, ne maculis infuscet vellera pullis
390] nascentum, plenoque alium circumspice campo.
391] munere sic niveo lanae, si credere dignum est,
392] Pan deus Arcadiae captam te, Luna, fefellit
393] in nemora alta vocans; nec tu aspernata vocantem.
394] At cui lactis amor, cytisum lotosque frequentis
395] ipse manu salsasque ferat praesepibus herbas:
396] hinc et amant fluvios magis, et magis ubera tendunt
397] et salis occultum referunt in lacte saporem.
398] multi etiam excretos prohibent a matribus haedos,
399] primaque ferratis praefigunt ora capistris.
400] quod surgente die mulsere horisque diurnis,
401] nocte premunt; quod iam tenebris et sole cadente,
402] sub lucem: exportant calathis (adit oppida pastor),
403] aut parco sale contingunt hiemique reponunt.
404] Nec tibi cura canum fuerit postrema, sed una
405] velocis Spartae catulos acremque Molossum
406] pasce sero pingui. numquam custodibus illis
407] nocturnum stabulis furem incursusque luporum
408] aut impacatos a tergo horrebis Hiberos.
409] saepe etiam cursu timidos agitabis onagros,
410] et canibus leporem, canibus venabere dammas;
411] saepe volutabris pulsos silvestribus apros
412] latratu turbabis agens, montisque per altos
413] ingentem clamore premes ad retia cervum.
414] Disce et odoratam stabulis accendere cedrum
415] galbaneoque agitare gravis nidore chelydros.
416] saepe sub immotis praesepibus aut mala tactu
417] vipera delituit caelumque exterrita fugit,
418] aut tecto adsuetus coluber succedere et umbrae
419] (pestis acerba boum) pecorique aspergere virus
420] fovit humum. cape saxa manu, cape robora, pastor,
421] tollentemque minas et sibila colla tumentem
422] deice! iamque fuga timidum caput abdidit alte,
423] cum medii nexus extremaeque agmina caudae
424] solvuntur, tardosque trahit sinus ultimus orbis.
425] est etiam ille malus Calabris in saltibus anguis
426] squamea convolvens sublato pectore terga
427] atque notis longam maculosus grandibus alvum,
428] qui, dum amnes ulli rumpuntur fontibus et dum
429] vere madent udo terrae ac pluvialibus Austris,
430] stagna colit ripisque habitans hic piscibus atram
431] improbus ingluviem ranisque loquacibus explet;
432] postquam exusta palus terraeque ardore dehiscunt,
433] exsilit in siccum, et flammantia lumina torquens
434] saevit agris asperque siti atque exterritus aestu.
435] ne mihi tum mollis sub divo carpere somnos
436] neu dorso nemoris libeat iacuisse per herbas,
437] cum positis novus exuviis nitidusque iuventa
438] volvitur, aut catulos tectis aut ova relinquens,
439] arduus ad solem et linguis micat ore trisulcis.
440] Morborum quoque te causas et signa docebo.
441] turpis ovis temptat scabies, ubi frigidus imber
442] altius ad vivum persedit et horrida cano
443] bruma gelu, vel cum tonsis inlotus adhaesit
444] sudor, et hirsuti secuerunt corpora vepres.
445] dulcibus idcirco fluviis pecus omne magistri
446] perfundunt, udisque aries in gurgite villis
447] mersatur, missusque secundo defluit amni;
448] aut tonsum tristi contingunt corpus amurca
449] et spumas miscent argenti vivaque sulpura
450] Idaeasque pices et pinguis unguine ceras
451] scillamque elleborosque gravis nigrumque bitumen.
452] non tamen ulla magis praesens fortuna laborum est
453] quam si quis ferro potuit rescindere summum
454] ulceris os: alitur vitium vivitque tegendo,
455] dum medicas adhibere manus ad vulnera pastor
456] abnegat et meliora deos sedet omina poscens.
457] quin etiam, ima dolor balantum lapsus ad ossa
458] cum furit atque artus depascitur arida febris,
459] profuit incensos aestus avertere et inter
460] ima ferire pedis salientem sanguine venam,
461] Bisaltae quo more solent acerque Gelonus,
462] cum fugit in Rhodopen atque in deserta Getarum,
463] et lac concretum cum sanguine potat equino.
464] quam procul aut molli succedere saepius umbrae
465] videris aut summas carpentem ignavius herbas
466] extremamque sequi, aut medio procumbere campo
467] pascentem et serae solam decedere nocti -
468] continuo culpam ferro compesce, priusquam
469] dira per incautum serpant contagia vulgus.
470] non tam creber agens hiemem ruit aequore turbo
471] quam multae pecudum pestes. nec singula morbi
472] corpora corripiunt, sed tota aestiva repente,
473] spemque gregemque simul cunctamque ab origine gentem.
474] tum sciat, aerias Alpis et Norica si quis
475] castella in tumulis et Iapydis arva Timavi
476] nunc quoque post tanto videat, desertaque regna
477] pastorum et longe saltus lateque vacantis.
478] Hic quondam morbo caeli miseranda coorta est
479] tempestas totoque autumni incanduit aestu
480] et genus omne neci pecudum dedit, omne ferarum,
481] corrupitque lacus, infecit pabula tabo.
482] nec via mortis erat simplex; sed ubi ignea venis
483] omnibus acta sitis miseros adduxerat artus,
484] rursus abundabat fluidus liquor omniaque in se
485] ossa minutatim morbo conlapsa trahebat.
486] saepe in honore deum medio stans hostia ad aram,
487] lanea dum nivea circumdatur infula vitta,
488] inter cunctantis cecidit moribunda ministros;
489] aut si quam ferro mactaverat ante sacerdos,
490] inde neque impositis ardent altaria fibris,
491] nec responsa potest consultus reddere vates,
492] ac vix suppositi tinguntur sanguine cultri
493] summaque ieiuna sanie infuscatur harena.
494] hinc laetis vituli vulgo moriuntur in herbis
495] et dulcis animas plena ad praesepia reddunt;
496] hinc canibus blandis rabies venit, et quatit aegros
497] tussis anhela sues ac faucibus angit obesis.
498] labitur infelix studiorum atque immemor herbae
499] victor equus fontisque avertitur et pede terram
500] crebra ferit; demissae aures, incertus ibidem
501] sudor et ille quidem morituris frigidus; aret
502] pellis et ad tactum tractanti dura resistit.
503] haec ante exitium primis dant signa diebus:
504] sin in processu coepit crudescere morbus,
505] tum vero ardentes oculi atque attractus ab alto
506] spiritus, interdum gemitu gravis, imaque longo
507] ilia singultu tendunt, it naribus ater
508] sanguis, et obsessas fauces premit aspera lingua.
509] profuit inserto latices infundere cornu
510] Lenaeos; ea visa salus morientibus una.
511] mox erat hoc ipsum exitio, furiisque refecti
512] ardebant, ipsique suos iam morte sub aegra
513] (di meliora piis, erroremque hostibus illum!)
514] discissos nudis laniabant dentibus artus.
515] ecce autem duro fumans sub vomere taurus
516] concidit et mixtum spumis vomit ore cruorem
517] extremosque ciet gemitus. it tristis arator
518] maerentem abiungens fraterna morte iuvencum,
519] atque opere in medio defixa reliquit aratra.
520] non umbrae altorum nemorum, non mollia possunt
521] prata movere animum, non qui per saxa volutus
522] purior electro campum petit amnis; at ima
523] solvuntur latera, atque oculos stupor urget inertis
524] ad terramque fluit devexo pondere cervix.
525] quid labor aut benefacta iuvant? quid vomere terras
526] invertisse gravis? atqui non Massica Bacchi
527] munera, non illis epulae nocuere repostae:
528] frondibus et victu pascuntur simplicis herbae,
529] pocula sunt fontes liquidi atque exercita cursu
530] flumina, nec somnos abrumpit cura salubris.
531] tempore non alio dicunt regionibus illis
532] quaesitas ad sacra boves Iunonis et uris
533] imparibus ductos alta ad donaria currus.
534] ergo aegre rastris terram rimantur, et ipsis
535] unguibus infodiunt fruges, montisque per altos
536] contenta cervice trahunt stridentia plaustra.
537] non lupus insidias explorat ovilia circum
538] nec gregibus nocturnus obambulat: acrior illum
539] cura domat; timidi dammae cervique fugaces
540] nunc interque canes et circum tecta vagantur.
541] iam maris immensi prolem et genus omne natantum
542] litore in extremo ceu naufraga corpora fluctus
543] proluit; insolitae fugiunt in flumina phocae.
544] interit et curvis frustra defensa latebris
545] vipera et attoniti squamis astantibus hydri.
546] ipsis est aer avibus non aequus, et illae
547] praecipites alta vitam sub nube relinquunt.
548] praeterea iam nec mutari pabula refert,
549] quaesitaeque nocent artes; cessere magistri,
550] Phillyrides Chiron Amythaoniusque Melampus.
551] saevit et in lucem Stygiis emissa tenebris
552] pallida Tisiphone Morbos agit ante Metumque,
553] inque dies avidum surgens caput altius effert.
554] balatu pecorum et crebris mugitibus amnes
555] arentesque sonant ripae collesque supini.
556] iamque catervatim dat stragem atque aggerat ipsis
557] in stabulis turpi dilapsa cadavera tabo,
558] donec humo tegere ac foveis abscondere discunt.
559] nam neque erat coriis usus, nec viscera quisquam
560] aut undis abolere potest aut vincere flamma;
561] ne tondere quidem morbo inluvieque peresa
562] vellera nec telas possunt attingere putris;
563] verum etiam invisos si quis temptarat amictus,
564] ardentes papulae atque immundus olentia sudor
565] membra sequebatur, nec longo deinde moranti
566] tempore contactos artus sacer ignis edebat.
1] Protinus aerii mellis caelestia dona
2] exsequar: hanc etiam, Maecenas, aspice partem.
3] admiranda tibi levium spectacula rerum
4] magnanimosque duces totiusque ordine gentis
5] mores et studia et populos et proelia dicam.
6] in tenui labor; at tenuis non gloria, si quem
7] numina laeva sinunt auditque vocatus Apollo.
8] Principio sedes apibus statioque petenda,
9] quo neque sit ventis aditus (nam pabula venti
10] ferre domum prohibent) neque oves haedique petulci
11] floribus insultent, aut errans bucula campo
12] decutiat rorem et surgentis atterat herbas.
13] absint et picti squalentia terga lacerti
14] pinguibus a stabulis, meropesque aliaeque volucres
15] et manibus Procne pectus signata cruentis;
16] omnia nam late vastant ipsasque volantis
17] ore ferunt dulcem nidis immitibus escam.
18] at liquidi fontes et stagna virentia musco
19] adsint et tenuis fugiens per gramina rivus,
20] palmaque vestibulum aut ingens oleaster inumbret,
21] ut, cum prima novi ducent examina reges
22] vere suo ludetque favis emissa iuventus,
23] vicina invitet decedere ripa calori
24] obviaque hospitiis teneat frondentibus arbos.
25] in medium, seu stabit iners seu profluet umor,
26] transversas salices et grandia conice saxa,
27] pontibus ut crebris possint consistere et alas
28] pandere ad aestivum solem, si forte morantis
29] sparserit aut praeceps Neptuno immerserit Eurus.
30] haec circum casiae virides et olentia late
31] serpylla et graviter spirantis copia thymbrae
32] floreat, inriguumque bibant violaria fontem.
33] ipsa autem, seu corticibus tibi suta cavatis
34] seu lento fuerint alvaria vimine texta,
35] angustos habeant aditus; nam frigore mella
36] cogit hiems, eademque calor liquefacta remittit.
37] utraque vis apibus pariter metuenda; neque illae
38] nequiquam in tectis certatim tenuia cera
39] spiramenta linunt, fucoque et floribus oras
40] explent, collectumque haec ipsa ad munera gluten
41] et visco et Phrygiae servant pice lentius Idae.
42] saepe etiam effossis, si vera est fama, latebris
43] sub terra fovere larem, penitusque repertae
44] pumicibusque cavis exesaeque arboris antro.
45] tu tamen et levi rimosa cubilia limo
46] ungue fovens circum, et raras superinice frondes.
47] neu propius tectis taxum sine, neve rubentis
48] ure foco cancros, altae neu crede paludi,
49] aut ubi odor caeni gravis aut ubi concava pulsu
50] saxa sonant vocisque offensa resultat imago.
51] Quod superest, ubi pulsam hiemem sol aureus egit
52] sub terras caelumque aestiva luce reclusit,
53] illae continuo saltus silvasque peragrant
54] purpureosque metunt flores et flumina libant
55] summa leves. hinc nescio qua dulcedine laetae
56] progeniem nidosque fovent, hinc arte recentis
57] excudunt ceras et mella tenacia fingunt.
58] hinc ubi iam emissum caveis ad sidera caeli
59] nare per aestatem liquidam suspexeris agmen
60] obscuramque trahi vento mirabere nubem,
61] contemplator: aquas dulcis et frondea semper
62] tecta petunt. huc tu iussos asperge sapores,
63] trita melisphylla et cerinthae ignobile gramen,
64] tinnitusque cie et Matris quate cymbala circum:
65] ipsae consident medicatis sedibus, ipsae
66] intima more suo sese in cunabula condent.
67] Sin autem ad pugnam exierint - nam saepe duobus
68] regibus incessit magno discordia motu,
69] continuoque animos vulgi et trepidantia bello
70] corda licet longe praesciscere; namque morantis
71] Martius ille aeris rauci canor increpat, et vox
72] auditur fractos sonitus imitata tubarum.
73] tum trepidae inter se coeunt pennisque coruscant
74] spiculaque exacuunt rostris aptantque lacertos
75] et circa regem atque ipsa ad praetoria densae
76] miscentur magnisque vocant clamoribus hostem.
77] ergo ubi ver nactae sudum camposque patentis,
78] erumpunt portis, concurritur, aethere in alto
79] fit sonitus, magnum mixtae glomerantur in orbem
80] praecipitesque cadunt; non densior aere grando,
81] nec de concussa tantum pluit ilice glandis.
82] ipsi per medias acies insignibus alis
83] ingentis animos angusto in pectore versant,
84] usque adeo obnixi non cedere dum gravis aut hos
85] aut hos versa fuga victor dare terga subegit.
86] hi motus animorum atque haec certamina tanta
87] pulveris exigui iactu compressa quiescent.
88] verum ubi ductores acie revocaveris ambo,
89] deterior qui visus, eum, ne prodigus obsit,
90] dede neci; melior vacua sine regnet in aula.
91] alter erit maculis auro squalentibus ardens -
92] nam duo sunt genera: hic melior insignis et ore
93] et rutilis clarus squamis; ille horridus alter
94] desidia latamque trahens inglorius alvum.
95] Ut binae regum facies, ita corpora plebis:
96] namque aliae turpes horrent, ceu pulvere ab alto
97] cum venit et sicco terram spuit ore viator
98] aridus; elucent aliae et fulgore coruscant
99] ardentes auro et paribus lita corpora guttis.
100] haec potior suboles, hinc caeli tempore certo
101] dulcia mella premes, nec tantum dulcia quantum
102] et liquida et durum Bacchi domitura saporem.
103] At cum incerta volant caeloque examina ludunt
104] contemnuntque favos et frigida tecta relinquunt,
105] instabilis animos ludo prohibebis inani.
106] nec magnus prohibere labor: tu regibus alas
107] eripe; non illis quisquam cunctantibus altum
108] ire iter aut castris audebit vellere signa.
109] invitent croceis halantes floribus horti
110] et custos furum atque avium cum falce saligna
111] Hellespontiaci servet tutela Priapi.
112] ipse thymum tinosque ferens de montibus altis
113] tecta serat late circum, cui talia curae;
114] ipse labore manum duro terat, ipse feracis
115] figat humo plantas et amicos inriget imbris.
116] Atque equidem, extremo ni iam sub fine laborum
117] vela traham et terris festinem advertere proram,
118] forsitan et pinguis hortos quae cura colendi
119] ornaret canerem biferique rosaria Paesti,
120] quoque modo potis gauderent intiba rivis
121] et virides apio ripae, tortusque per herbam
122] cresceret in ventrem cucumis; nec sera comantem
123] narcissum aut flexi tacuissem vimen acanthi
124] pallentisque hederas et amantis litora myrtos.
125] namque sub Oebaliae memini me turribus arcis,
126] qua niger umectat flaventia culta Galaesus,
127] Corycium vidisse senem, cui pauca relicti
128] iugera ruris erant, nec fertilis illa iuvencis
129] nec pecori opportuna seges nec commoda Baccho.
130] hic rarum tamen in dumis olus albaque circum
131] lilia verbenasque premens vescumque papaver
132] regum aequabat opes animis, seraque revertens
133] nocte domum dapibus mensas onerabat inemptis.
134] primus vere rosam atque autumno carpere poma,
135] et cum tristis hiems etiamnum frigore saxa
136] rumperet et glacie cursus frenaret aquarum,
137] ille comam mollis iam tondebat hyacinthi
138] aestatem increpitans seram Zephyrosque morantis.
139] ergo apibus fetis idem atque examine multo
140] primus abundare et spumantia cogere pressis
141] mella favis; illi tiliae atque uberrima tinus,
142] quotque in flore novo pomis se fertilis arbos
143] induerat, totidem autumno matura tenebat.
144] ille etiam seras in versum distulit ulmos
145] eduramque pirum et spinos iam pruna ferentis
146] iamque ministrantem platanum potantibus umbras.
147] verum haec ipse equidem spatiis exclusus iniquis
148] praetereo atque aliis post me memoranda relinquo.
149] Nunc age, naturas apibus quas Iuppiter ipse
150] addidit expediam, pro qua mercede canoros
151] Curetum sonitus crepitantiaque aera secutae
152] Dictaeo caeli regem pavere sub antro.
153] solae communis natos, consortia tecta
154] urbis habent magnisque agitant sub legibus aevum,
155] et patriam solae et certos novere penatis;
156] venturaeque hiemis memores aestate laborem
157] experiuntur et in medium quaesita reponunt.
158] namque aliae victu invigilant et foedere pacto
159] exercentur agris; pars intra saepta domorum
160] Narcissi lacrimam et lentum de cortice gluten
161] prima favis ponunt fundamina, deinde tenacis
162] suspendunt ceras; aliae spem gentis adultos
163] educunt fetus; aliae purissima mella
164] stipant et liquido distendunt nectare cellas;
165] sunt quibus ad portas cecidit custodia sorti,
166] inque vicem speculantur aquas et nubila caeli,
167] aut onera accipiunt venientum, aut agmine facto
168] ignavum fucos pecus a praesepibus arcent:
169] fervet opus, redolentque thymo fraglantia mella.
170] ac veluti lentis Cyclopes fulmina massis
171] cum properant, alii taurinis follibus auras
172] accipiunt redduntque, alii stridentia tingunt
173] aera lacu; gemit impositis incudibus Aetna;
174] illi inter sese magna vi bracchia tollunt
175] in numerum, versantque tenaci forcipe ferrum:
176] non aliter, si parva licet componere magnis,
177] Cecropias innatus apes amor urget habendi
178] munere quamque suo. grandaevis oppida curae
179] et munire favos et daedala fingere tecta.
180] at fessae multa referunt se nocte minores,
181] crura thymo plenae; pascuntur et arbuta passim
182] et glaucas salices casiamque crocumque rubentem
183] et pinguem tiliam et ferrugineos hyacinthos.
184] omnibus una quies operum, labor omnibus unus:
185] mane ruunt portis, nusquam mora; rursus easdem
186] Vesper ubi e pastu tandem decedere campis
187] admonuit, tum tecta petunt, tum corpora curant;
188] fit sonitus, mussantque oras et limina circum.
189] post, ubi iam thalamis se composuere, siletur
190] in noctem, fessosque sopor suus occupat artus.
191] nec vero a stabulis pluvia impendente recedunt
192] longius, aut credunt caelo adventantibus Euris,
193] sed circum tutae sub moenibus urbis aquantur
194] excursusque brevis temptant, et saepe lapillos,
195] ut cumbae instabiles fluctu iactante saburram,
196] tollunt, his sese per inania nubila librant.
197] Illum adeo placuisse apibus mirabere morem,
198] quod neque concubitu indulgent, nec corpora segnes
199] in Venerem solvunt aut fetus nixibus edunt;
200] verum ipsae e foliis natos, e suavibus herbis
201] ore legunt, ipsae regem parvosque Quirites
202] sufficiunt, aulasque et cerea regna refingunt.
203] saepe etiam duris errando in cotibus alas
204] attrivere, ultroque animam sub fasce dedere:
205] tantus amor florum et generandi gloria mellis.
206] ergo ipsas quamvis angusti terminus aevi
207] excipiat (neque enim plus septima ducitur aestas),
208] at genus immortale manet, multosque per annos
209] stat fortuna domus, et avi numerantur avorum.
210] Praeterea regem non sic Aegyptus et ingens
211] Lydia nec populi Parthorum aut Medus Hydaspes
212] observant. rege incolumi mens omnibus una est;
213] amisso rupere fidem, constructaque mella
214] diripuere ipsae et cratis solvere favorum.
215] ille operum custos, illum admirantur et omnes
216] circumstant fremitu denso stipantque frequentes,
217] et saepe attollunt umeris et corpora bello
218] obiectant pulchramque petunt per vulnera mortem.
219] His quidam signis atque haec exempla secuti
220] esse apibus partem divinae mentis et haustus
221] aetherios dixere; deum namque ire per omnis
222] terrasque tractusque maris caelumque profundum;
223] hinc pecudes, armenta, viros, genus omne ferarum,
224] quemque sibi tenuis nascentem arcessere vitas:
225] scilicet huc reddi deinde ac resoluta referri
226] omnia, nec morti esse locum, sed viva volare
227] sideris in numerum atque alto succedere caelo.
228] Si quando sedem augustam servataque mella
229] thesauris relines, prius haustu sparsus aquarum
230] ora fove, fumosque manu praetende sequacis.
231] bis gravidos cogunt fetus, duo tempora messis:
232] Taygete simul os terris ostendit honestum
233] Pleas et Oceani spretos pede reppulit amnis,
234] aut eadem sidus fugiens ubi Piscis aquosi
235] tristior hibernas caelo descendit in undas.
236] illis ira modum supra est, laesaeque venenum
237] morsibus inspirant, et spicula caeca relinquunt
238] adfixae venis, animasque in vulnere ponunt.
239] sin duram metues hiemem parcesque futuro
240] contusosque animos et res miserabere fractas,
241] at suffire thymo cerasque recidere inanis
242] quis dubitet? nam saepe favos ignotus adedit
243] stelio et lucifugis congesta cubilia blattis
244] immunisque sedens aliena ad pabula fucus;
245] aut asper crabro imparibus se immiscuit armis,
246] aut dirum tiniae genus aut invisa Minervae
247] laxos in foribus suspendit aranea cassis.
248] quo magis exhaustae fuerint, hoc acrius omnes
249] incumbent generis lapsi sarcire ruinas
250] complebuntque foros et floribus horrea texent.
251] Si vero, quoniam casus apibus quoque nostros
252] vita tulit, tristi languebunt corpora morbo -
253] quod iam non dubiis poteris cognoscere signis:
254] continuo est aegris alius color; horrida vultum
255] deformat macies; tum corpora luce carentum
256] exportant tectis et tristia funera ducunt;
257] aut illae pedibus conexae ad limina pendent
258] aut intus clausis cunctantur in aedibus omnes
259] ignavaeque fame et contracto frigore pigrae.
260] tum sonus auditur gravior, tractimque susurrant,
261] frigidus ut quondam silvis immurmurat Auster,
262] ut mare sollicitum stridit refluentibus undis,
263] aestuat ut clausis rapidus fornacibus ignis.
264] hic iam galbaneos suadebo incendere odores
265] mellaque harundineis inferre canalibus, ultro
266] hortantem et fessas ad pabula nota vocantem.
267] proderit et tunsum gallae admiscere saporem
268] arentisque rosas, aut igni pinguia multo
269] defruta vel psithia passos de vite racemos,
270] Cecropiumque thymum et grave olentia centaurea.
271] est etiam flos in pratis cui nomen amello
272] fecere agricolae, facilis quaerentibus herba;
273] namque uno ingentem tollit de caespite silvam
274] aureus ipse, sed in foliis, quae plurima circum
275] funduntur, violae sublucet purpura nigrae;
276] saepe deum nexis ornatae torquibus arae;
277] asper in ore sapor; tonsis in vallibus illum
278] pastores et curva legunt prope flumina Mellae.
279] huius odorato radices incoque Baccho
280] pabulaque in foribus plenis appone canistris.
281] Sed si quem proles subito defecerit omnis
282] nec genus unde novae stirpis revocetur habebit,
283] tempus et Arcadii memoranda inventa magistri
284] pandere, quoque modo caesis iam saepe iuvencis
285] insincerus apes tulerit cruor. altius omnem
286] expediam prima repetens ab origine famam.
287] nam qua Pellaei gens fortunata Canopi
288] accolit effuso stagnantem flumine Nilum
289] et circum pictis vehitur sua rura phaselis,
290] quaque pharetratae vicinia Persidis urget,
291] et viridem Aegyptum nigra fecundat harena,
292] et diversa ruens septem discurrit in ora
293] usque coloratis amnis devexus ab Indis:
294] omnis in hac certam regio iacit arte salutem.
295] exiguus primum atque ipsos contractus in usus
296] eligitur locus; hunc angustique imbrice tecti
297] parietibusque premunt artis, et quattuor addunt,
298] quattuor a ventis obliqua luce fenestras.
299] tum vitulus bima curvans iam cornua fronte
300] quaeritur; huic geminae nares et spiritus oris
301] multa reluctanti obstruitur, plagisque perempto
302] tunsa per integram solvuntur viscera pellem.
303] sic positum in clauso linquunt et ramea costis
304] subiciunt fragmenta, thymum casiasque recentis.
305] hoc geritur Zephyris primum impellentibus undas,
306] ante novis rubeant quam prata coloribus, ante
307] garrula quam tignis nidum suspendat hirundo.
308] interea teneris tepefactus in ossibus umor
309] aestuat, et visenda modis animalia miris,
310] trunca pedum primo, mox et stridentia pennis,
311] miscentur, tenuemque magis magis aera carpunt,
312] donec ut aestivis effusus nubibus imber
313] erupere, aut ut nervo pulsante sagittae,
314] prima leves ineunt si quando proelia Parthi.
315] Quis deus hanc, Musae, quis nobis extudit artem?
316] unde nova ingressus hominum experientia cepit?
317] pastor Aristaeus fugiens Peneia Tempe,
318] amissis, ut fama, apibus morboque fameque,
319] tristis ad extremi sacrum caput astitit amnis
320] multa querens, atque hac adfatus voce parentem:
321] «mater, Cyrene mater, quae gurgitis huius
322] ima tenes, quid me praeclara stirpe deorum
323] (si modo, quem perhibes, pater est Thymbraeus Apollo)
324] invisum fatis genuisti? aut quo tibi nostri
325] pulsus amor? quid me caelum sperare iubebas?
326] en etiam hunc ipsum vitae mortalis honorem,
327] quem mihi vix frugum et pecudum custodia sollers
328] omnia temptanti extuderat, te matre relinquo.
329] quin age et ipsa manu felicis erue silvas,
330] fer stabulis inimicum ignem atque interfice messis,
331] ure sata et validam in vitis molire bipennem,
332] tanta meae si te ceperunt taedia laudis.»
333] At mater sonitum thalamo sub fluminis alti
334] sensit. eam circum Milesia vellera Nymphae
335] carpebant hyali saturo fucata colore,
336] Drymoque Xanthoque Ligeaque Phyllodoceque,
337] caesariem effusae nitidam per candida colla,
338] [Nesaee Spioque Thaliaque Cymodoceque]
339] Cydippe et flava Lycorias, altera virgo,
340] altera tum primos Lucinae experta labores,
341] Clioque et Beroe soror, Oceanitides ambae,
342] ambae auro, pictis incinctae pellibus ambae,
343] atque Ephyre atque Opis et Asia Deiopea
344] et tandem positis velox Arethusa sagittis.
345] inter quas curam Clymene narrabat inanem
346] Volcani, Martisque dolos et dulcia furta,
347] aque Chao densos divum numerabat amores.
348] carmine quo captae dum fusis mollia pensa
349] devolvunt, iterum maternas impulit auris
350] luctus Aristaei, vitreisque sedilibus omnes
351] obstipuere; sed ante alias Arethusa sorores
352] prospiciens summa flavum caput extulit unda,
353] et procul: «o gemitu non frustra exterrita tanto,
354] Cyrene soror, ipse tibi, tua maxima cura,
355] tristis Aristaeus Penei genitoris ad undam
356] stat lacrimans, et te crudelem nomine dicit.»
357] huic percussa nova mentem formidine mater
358] «duc, age, duc ad nos; fas illi limina divum
359] tangere» ait. simul alta iubet discedere late
360] flumina, qua iuvenis gressus inferret. at illum
361] curvata in montis faciem circumstetit unda
362] accepitque sinu vasto misitque sub amnem.
363] iamque domum mirans genetricis et umida regna
364] speluncisque lacus clausos lucosque sonantis
365] ibat, et ingenti motu stupefactus aquarum
366] omnia sub magna labentia flumina terra
367] spectabat diversa locis, Phasimque Lycumque,
368] et caput unde altus primum se erumpit Enipeus,
369] unde pater Tiberinus et unde Aniena fluenta
370] saxosusque sonans Hypanis Mysusque Caicus
371] et gemina auratus taurino cornua vultu
372] Eridanus, quo non alius per pinguia culta
373] in mare purpureum violentior effluit amnis.
374] postquam est in thalami pendentia pumice tecta
375] perventum et nati fletus cognovit inanis
376] Cyrene, manibus liquidos dant ordine fontis
377] germanae, tonsisque ferunt mantelia villis;
378] pars epulis onerant mensas et plena reponunt
379] pocula, Panchaeis adolescunt ignibus arae.
380] et mater «cape Maeonii carchesia Bacchi:
381] Oceano libemus» ait. simul ipsa precatur
382] Oceanumque patrem rerum Nymphasque sorores,
383] centum quae silvas, centum quae flumina servant.
384] ter liquido ardentem perfundit nectare Vestam,
385] ter flamma ad summum tecti subiecta reluxit.
386] omine quo firmans animum sic incipit ipsa:
387] «Est in Carpathio Neptuni gurgite vates
388] caeruleus Proteus, magnum qui piscibus aequor
389] et iuncto bipedum curru metitur equorum.
390] hic nunc Emathiae portus patriamque revisit
391] Pallenen; hunc et Nymphae veneramur et ipse
392] grandaevus Nereus: novit namque omnia vates,
393] quae sint, quae fuerint, quae mox ventura trahantur;
394] quippe ita Neptuno visum est, immania cuius
395] armenta et turpis pascit sub gurgite phocas.
396] hic tibi, nate, prius vinclis capiendus, ut omnem
397] expediat morbi causam eventusque secundet.
398] nam sine vi non ulla dabit praecepta, neque illum
399] orando flectes; vim duram et vincula capto
400] tende; doli circum haec demum frangentur inanes.
401] ipsa ego te, medios cum sol accenderit aestus,
402] cum sitiunt herbae et pecori iam gratior umbra est,
403] in secreta senis ducam, quo fessus ab undis
404] se recipit, facile ut somno adgrediare iacentem.
405] verum ubi correptum manibus vinclisque tenebis,
406] tum variae eludent species atque ora ferarum.
407] fiet enim subito sus horridus atraque tigris
408] squamosusque draco et fulva cervice leaena,
409] aut acrem flammae sonitum dabit atque ita vinclis
410] excidet, aut in aquas tenuis dilapsus abibit.
411] sed quanto ille magis formas se vertet in omnis
412] tam tu, nate, magis contende tenacia vincla,
413] donec talis erit mutato corpore qualem
414] videris incepto tegeret cum lumina somno.»
415] Haec ait et liquidum ambrosiae defundit odorem,
416] quo totum nati corpus perduxit; at illi
417] dulcis compositis spiravit crinibus aura
418] atque habilis membris venit vigor. est specus ingens
419] exesi latere in montis, quo plurima vento
420] cogitur inque sinus scindit sese unda reductos,
421] deprensis olim statio tutissima nautis;
422] intus se vasti Proteus tegit obice saxi.
423] his iuvenem in latebris aversum a lumine Nympha
424] conlocat, ipsa procul nebulis obscura resistit.
425] iam rapidus torrens sitientis Sirius Indos
426] ardebat caelo et medium sol igneus orbem
427] hauserat, arebant herbae et cava flumina siccis
428] faucibus ad limum radii tepefacta coquebant,
429] cum Proteus consueta petens e fluctibus antra
430] ibat; eum vasti circum gens umida ponti
431] exsultans rorem late dispergit amarum.
432] sternunt se somno diversae in litore phocae;
433] ipse, velut stabuli custos in montibus olim,
434] Vesper ubi e pastu vitulos ad tecta reducit
435] auditisque lupos acuunt balatibus agni,
436] consedit scopulo medius, numerumque recenset.
437] cuius Aristaeo quoniam est oblata facultas,
438] vix defessa senem passus componere membra
439] cum clamore ruit magno, manicisque iacentem
440] occupat. ille suae contra non immemor artis
441] omnia transformat sese in miracula rerum,
442] ignemque horribilemque feram fluviumque liquentem.
443] verum ubi nulla fugam reperit fallacia, victus
444] in sese redit atque hominis tandem ore locutus
445] «nam quis te, iuvenum confidentissime, nostras
446] iussit adire domos? quidve hinc petis?» inquit. at ille:
447] «scis, Proteu, scis ipse, neque est te fallere quicquam:
448] sed tu desine velle. deum praecepta secuti
449] venimus hinc lassis quaesitum oracula rebus.»
450] tantum effatus. ad haec vates vi denique multa
451] ardentis oculos intorsit lumine glauco,
452] et graviter frendens sic fatis ora resolvit:
453] «Non te nullius exercent numinis irae;
454] magna luis commissa: tibi has miserabilis Orpheus
455] haudquaquam ob meritum poenas, ni fata resistant,
456] suscitat, et rapta graviter pro coniuge saevit.
457] illa quidem, dum te fugeret per flumina praeceps,
458] immanem ante pedes hydrum moritura puella
459] servantem ripas alta non vidit in herba.
460] at chorus aequalis Dryadum clamore supremos
461] implevit montis; flerunt Rhodopeiae arces
462] altaque Pangaea et Rhesi Mavortia tellus
463] atque Getae atque Hebrus et Actias Orithyia.
464] ipse cava solans aegrum testudine amorem
465] te, dulcis coniunx, te solo in litore secum,
466] te veniente die, te decedente canebat.
467] Taenarias etiam fauces, alta ostia Ditis,
468] et caligantem nigra formidine lucum
469] ingressus, Manisque adiit regemque tremendum
470] nesciaque humanis precibus mansuescere corda.
471] at cantu commotae Erebi de sedibus imis
472] umbrae ibant tenues simulacraque luce carentum,
473] quam multa in foliis avium se milia condunt,
474] Vesper ubi aut hibernus agit de montibus imber,
475] matres atque viri defunctaque corpora vita
476] magnanimum heroum, pueri innuptaeque puellae,
477] impositique rogis iuvenes ante ora parentum,
478] quos circum limus niger et deformis harundo
479] Cocyti tardaque palus inamabilis unda
480] alligat et novies Styx interfusa coercet.
481] quin ipsae stupuere domus atque intima Leti
482] Tartara caeruleosque implexae crinibus anguis
483] Eumenides, tenuitque inhians tria Cerberus ora,
484] atque Ixionii vento rota constitit orbis.
485] iamque pedem referens casus evaserat omnis,
486] redditaque Eurydice superas veniebat ad auras
487] pone sequens (namque hanc dederat Proserpina legem),
488] cum subita incautum dementia cepit amantem,
489] ignoscenda quidem, scirent si ignoscere Manes:
490] restitit, Eurydicenque suam iam luce sub ipsa
491] immemor heu! victusque animi respexit. ibi omnis
492] effusus labor atque immitis rupta tyranni
493] foedera, terque fragor stagnis auditus Avernis.
494] illa "quis et me" inquit "miseram et te perdidit, Orpheu,
495] quis tantus furor? en iterum crudelia retro
496] fata vocant, conditque natantia lumina somnus.
497] iamque vale: feror ingenti circumdata nocte
498] invalidasque tibi tendens, heu non tua, palmas."
499] dixit et ex oculis subito, ceu fumus in auras
500] commixtus tenuis, fugit diversa, neque illum
501] prensantem nequiquam umbras et multa volentem
502] dicere praeterea vidit; nec portitor Orci
503] amplius obiectam passus transire paludem.
504] quid faceret? quo se rapta bis coniuge ferret?
505] quo fletu Manis, quae numina voce moveret?
506] illa quidem Stygia nabat iam frigida cumba.
507] septem illum totos perhibent ex ordine mensis
508] rupe sub aeria deserti ad Strymonis undam
509] flesse sibi, et gelidis haec evolvisse sub antris
510] mulcentem tigris et agentem carmine quercus:
511] qualis populea maerens philomela sub umbra
512] amissos queritur fetus, quos durus arator
513] observans nido implumis detraxit; at illa
514] flet noctem, ramoque sedens miserabile carmen
515] integrat, et maestis late loca questibus implet.
516] nulla Venus, non ulli animum flexere hymenaei:
517] solus Hyperboreas glacies Tanaimque nivalem
518] arvaque Riphaeis numquam viduata pruinis
519] lustrabat, raptam Eurydicen atque inrita Ditis
520] dona querens. spretae Ciconum quo munere matres
521] inter sacra deum nocturnique orgia Bacchi
522] discerptum latos iuvenem sparsere per agros.
523] tum quoque marmorea caput a cervice revulsum
524] gurgite cum medio portans Oeagrius Hebrus
525] volveret, Eurydicen vox ipsa et frigida lingua,
526] a miseram Eurydicen! anima fugiente vocabat:
527] Eurydicen toto referebant flumine ripae.»
528] Haec Proteus, et se iactu dedit aequor in altum,
529] quaque dedit, spumantem undam sub vertice torsit.
530] at non Cyrene, namque ultro adfata timentem:
531] «nate, licet tristis animo deponere curas.
532] haec omnis morbi causa, hinc miserabile Nymphae,
533] cum quibus illa choros lucis agitabat in altis,
534] exitium misere apibus. tu munera supplex
535] tende petens pacem, et facilis venerare Napaeas;
536] namque dabunt veniam votis, irasque remittent.
537] sed modus orandi qui sit prius ordine dicam:
538] quattuor eximios praestanti corpore tauros,
539] qui tibi nunc viridis depascunt summa Lycaei,
540] delige, et intacta totidem cervice iuvencas.
541] quattuor his aras alta ad delubra dearum
542] constitue, et sacrum iugulis demitte cruorem,
543] corporaque ipsa boum frondoso desere luco.
544] post, ubi nona suos Aurora ostenderit ortus,
545] inferias Orphei Lethaea papavera mittes
546] et nigram mactabis ovem, lucumque revises;
547] placatam Eurydicen vitula venerabere caesa.»
548] Haud mora, continuo matris praecepta facessit:
549] ad delubra venit, monstratas excitat aras,
550] quattuor eximios praestanti corpore tauros
551] ducit et intacta totidem cervice iuvencas.
552] post, ubi nona suos Aurora induxerat ortus,
553] inferias Orphei mittit, lucumque revisit.
554] hic vero subitum ac dictu mirabile monstrum
555] aspiciunt, liquefacta boum per viscera toto
556] stridere apes utero et ruptis effervere costis,
557] immensasque trahi nubes, iamque arbore summa
558] confluere et lentis uvam demittere ramis.
559] Haec super arvorum cultu pecorumque canebam
560] et super arboribus, Caesar dum magnus ad altum
561] fulminat Euphraten bello victorque volentis
562] per populos dat iura viamque adfectat Olympo.
563] illo Vergilium me tempore dulcis alebat
564] Parthenope studiis florentem ignobilis oti,
565] carmina qui lusi pastorum audaxque iuventa,
566] Tityre, te patulae cecini sub tegmine fagi.
© Aerius, 2004